Çeçenya’da Kolektif Sorumluluk Ve Toplu Cezalandırma

1 Mayıs 2024, 14:10

Bugün Çeçenya’da var olan en büyük problemlerden birisi insan hakları ihlalleridir. Cinayet, adam kaçırma, zorbalık, işkence bunlardan en sık karşılaşılanlardır. Ancak ismi geçen bu ihlaller resmi ağızlardan her zaman doğrulanmaz ve kabul edilmez. “Kolektif Sorumluluk/Toplu Cezalandırma” kavramı ise sıkça rastlanan insanlık ayıbı bir yöntem olmakla beraber en yetkili kişilerden (Ramzan Kadirov) uygulaması kabul edilmektedir.[1][2] Hatta bu durum zaman zaman televizyon programlarında da görülmektedir.[3] Öyle ki bir röportajda kolektif sorumluluk konusu Vladimir Putin’e sorulmuş, “Yargısız cezaların yasadışı olduğunu ancak Kadirov’un terörist olduğu iddia edilenlerin yakınlarına karşı gerçekleştirilen eylemlerin “Çeçen halkının beklentileriyle” tamamen örtüştüğünü” söylemiştir.[4]

Kolektif sorumluluk, 20.yüzyılın başlarındaki totaliter rejimlerde sıkça görülen uygulamaydı. Milyonlarca insanın ölümüne sebep olan Hitler, Stalin gibi liderlerin sıkça başvurduğu bir yöntemdi. Bu yöntemin bugün Çeçenya’da uygulanıyor oluşu da durumun vahametini gözler önüne sermektedir. Yakın tarihte ismini “1.Çeçen-Rus Savaşı” olarak alan 1994-96 arası ve devamında 1999’da başlayan “2.Çeçen-Rus Savaşı”nda Rusya Devlet Başkanları Boris Yeltsin ve Vladamir Putin de Çeçenlere toplu cezalandırma, kolektif sorumluluk uygulamışlardır.

Kolektif sorumluluk; herhangi bir şekilde Çeçenya’daki yazılı-sözlü hukukun dışına çıkılması; Kadirov yönetiminin otoritesini, gücünü, saygınlığını sarsacak sözlü ifade veya eylemlerde bulunulması ya da -daha keyfi olarak- bireylerin kendilerine belirlenen sınırların dışına çıkarak Çeçenya’da olması istenmeyen iş ya da işlemlerin içine girmesi, dillendirmesi gibi durumlarda uygulanmaktadır.

Kolektif sorumluluk, ceza sorumluluğunun şahsiliğini hiçe sayan bir uygulamadır. Bilindiği gibi “Ceza sorumluluğunun şahsiliği ceza hukukunun evrensel ilkelerindendir. Cezaların şahsiliğinden amaç, bir kimsenin işlemediği bir fiilden dolayı cezalandırılmamasıdır. Diğer bir anlatımla, bir kimsenin başkasının fiilinden sorumlu tutulmamasıdır.”[5] Kolektif sorumluluk ve toplu cezalandırmada, herhangi bir şekilde suç işleyen ve ceza alması beklenen kişinin cezasını ailesinin, akrabalarının da cezayı çekmesi yani başkasının yaptıklarından sorumlu tutulmaları söz konusudur. Eğer kişi Çeçenya’da yaşamıyor ya da bir şekilde kendisinin bu cezayı çekmesi mümkün değilse, aile ve akrabaların ilk olarak cezalandırılmasıdır. Uygulamadaki amaç caydırıcılık, korku imparatorluğu kurulması ve Çeçenlerin bastırılmasıdır. Bireylere, sözleri ve fiilleriyle sadece kendilerinden değil ailelerinden, akrabalarından, sevdiklerinden de sorumlu oldukları mesajı net bir şekilde verilmektedir.

Kolektif sorumluluk ya da toplu cezalandırma, yukarıda bahsi geçen Çeçen-Rus Savaşları’nda Nisan 1995’te Samaşki’de, Ekim 1999’da Elistanji’de, Şubat 2000’de Novye Aldi’de Rus ordusu tarafından fiilen uygulanmıştır. Onlarca sivilin öldürülmesinin yanından ev yakma da (Kadirov dönemi dâhil) yine görülen bir başka cezalandırma şekliydi[6] (Bununla ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde görülen birkaç davayı buraya ekliyorum).[7][8][9][10][11]

Bilindiği üzere Çeçenya, Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir konumda. Çeçenya’da geçerli olan hukuk kuralları da Rusya Federasyonu’na ait. 16/06/1996 tarihli Rusya Federasyonu Ceza Kanunu’nun 5.maddesine[12] göre suçun cezasının sorumluluğunun şahsi olduğu açıkça ifade edilmiştir. Kadirov yönetimi, 2015 yılının Ocak ayında “Terör Saldırısı Gerçekleştirenlerin Akrabalarına Cezai Sorumluluk Getirilmesi Gerektiğine Dair” yasa tasarısını Rusya Devlet Duması’na sunmuştur.[13] Tasarıda sorumluluk derecesinin “ebeveynlerin ve yakın akrabaların kamu güvenliğine karşı suç işleyen kişinin faaliyetleri hakkında farkındalık derecesine” bağlı olması gerektiği belirtilmiştir. Mevcut Rus yasalarında terörizm faaliyetlerine yardımın suç olduğuna dair bir madde[14] bulunmasına rağmen bu tasarının Duma’ya sunulması da yine Kadirov yönetiminin uygulama hakkındaki fikirlerini yansıtması açısından önemlidir.

Çeçenya’da güvenliği tehdit eden herhangi bir durum olduğunda bunu terörist faaliyet olarak değerlendirmek ve bu bağlamda toplu sorumluluk-cezalandırmanın gelmesi kaçınılmaz olmaktadır. Yaşanan olay gerçek bir saldırı, terörizm olarak kabul edilse de edilmese de bu durum böyledir. Örneğin, 4 Aralık 2014’te Grozni’de bulunan medya binasına saldırı yapılması sonucu güvenlik görevlileri ile saldırı yapanlar arasında çatışma çıkmış ve kolluk kuvvetlerinden ölenler, yaralananlar olmuştu. Bu saldırıda öldürülen 11(kimi kaynaklarda 9) kişinin ailelerinin Çeçenya’dan süreleceği ve evlerinin yakılacağı bizzat Ramzan Kadirov tarafından şu sözlerle dile getirildi: “Ebeveynlerin oğullarının ve kızlarının eylemlerinden sorumlu tutulmadığı zaman sona erdi.”[15][16] Nitekim bu açıklamadan kısa bir süre sonra olaya ismi karışan militanların akrabalarına ait beş evin yakılması[17][18] toplu cezalandırmanın örneği olarak karşımıza çıkmaktadır.

2020 ve 2021’de Çeçenya dışında yaşayan bazı muhalifler ailelerinin, akrabalarının kaçırıldıklarını sosyal medya hesaplarından duyurdular. Toplu cezalandırmaya tabi tutulan muhalif Çeçenler şunlardır:

Çeçen-İçkerya Hükümeti Başbakanı Akhmad Zakayev[19],
Blogger Tumso Abdurrakhmanov[20][21],
Blogger Minkael Malizayev[22],
Blogger Hasan Halitov[23],
VAYFOND kurucusu Mansur Sadulayev[24],
Blogger Aslan Artsuyev[25],
İşkenceye Karşı Komite’nin Avukatı/Aktivist Yangulbayev kardeşler[26][27],

Yangulbayev kardeşlerin annesi Zarema Musayeva’nın kaçırılmasının[28] ardından Rus Duma Milletvekili Adam Delimkhanov kişisel instagram hesabından yaptığı açıklamada şunları söyledi[29][30]:

“Bilin ki gece gündüz canımızı, malımızı ve neslimizi esirgemeden başınızı kesip sizi öldürene kadar peşinize düşeceğiz. Bizim sizinle gerçekten düşmanlığımız ve kan davamız var! Başınızı kaldırabileceğinizi sanıyorsanız, o zaman Allah’a yemin ederim ki kafalarınızı keseriz! Ve dünyadaki tüm yasalar aleyhimize olsa bile, yine de yaparız.”

Kadirov bu kaçırmaları kabul etmemektedir.[31] Ancak akrabaları kaçırılan yukarıdaki isimlere gönderilen yazılı/sözlü mesajlarda Kadirov’dan özür dilemeleri, muhalefeti bırakmaları gerektiği belirtilmektedir.[32] Faaliyetlerine devam etmeleri durumunda ise gözaltındaki bu kişilere işkence ve tecavüz edileceği söylenmiştir.

Toplu cezalandırmada suçlu bulunan şahısların cezası öldükten sonra da bitmemekte ve cenaze üzerinden bu cezalandırma devam etmektedir. Bakharchiyev ailesi, IŞID(DEAŞ) terör örgütüne katılmak üzere Suriye’ye giden çocukları sebebiyle kolektif sorumluluğa tabi tutulmuştur. Aile Çeçenya’dan sınır dışı edilmiş, sürülen aile İnguşetya’ya gitmiş, oradaki yerel yetkililerin Çeçenya ile olan ilişkilerin zarar görmemesi adına İnguşetya’dan ayrılmaları istenmiştir. Bakharchiyevler Kalmıkya’ya geçmiş ve ailenin babası Aslanbek Bakharchiyev kanserden dolayı 9 Şubat 2017’de Kalmıkya’da vefat etmiştir. Aile, Aslanbek Bakharchiyev’i Çeçenya’daki köylerine defnetmek istediklerini Çeçen yetkililere bildirmiş ancak talepleri reddedilmiştir.[33] Aslanbek Bakharchiyev, Çeçenya sınırında yer alan İnguş toprağı Aki-Yurt köyüne defnedilmiştir.

Özetle, Çeçenya’da yaşayan ya da akrabası, sevdikleri olanlar için Kadirov ve yönetimine karşı çıkmak demek bu insanları her an kaybedebileceğinizi göze almak demektir. Kadirovistler için suçlu-suçsuz ya da kadın, çocuk, yaşlı gibi bir ayrım bulunmamaktadır. Onlar, suçladıkları kişinin canını acıtmak için herhangi bir değere dayanmadan akla gelebilecek-gelemeyecek her türlü aşağılık işi yapmakta mahirdirler. Bu iddiamı kanıtlamak için de toplu sorumluluk ve cezalandırmaya maruz kalan Çeçen kadının (takma ismi Havva) Çeçen İnsan Hakları Derneği VAYFOND’a gönderdiği ve Kafkasya İnsan Hakları İzleme Portalı (KAF-HAK) tarafından çevrilerek Türkçeleştirilen ve başına gelenleri anlattığı mektubu[34] ve video linkini[35] yazının son kısmına ekliyorum:

Çeçen Genç Kız Yaşadığı İşkenceleri Mektubunda Anlattı

Anonimlik korunmuş olup, yazarın güvenliği için bazı isimler ve başlıklar kaldırılmış veya yeniden adlandırılmıştır. Mektubun orijinal dili Çeçence’dir. (VAYFOND)

“Hasan Halitov’un acıdan havayı nasıl yudumlayamadığını görünce sanki boğazımda bu yumruğu hissediyordum. Sanırım hikâyemi anlatmanın zamanı geldi ve umarım benimle birlikte olan diğer kızlar da bize olanları anlatmaya ve doğrulamaya cesaret ederler. Yedi yıl geçmesine rağmen, acı ve yaralar çok taze. Size söyleyeceklerimi her seferinde gözlerimi kapatarak görüyorum, sanki dünmüş gibi.

2014 yılında kuzenim Gudermes Kadırovcuları tarafından kaçırıldı. Hala onun (kuzeninin-VAYFOND Editörü) aslında yeraltının bir üyesi olup olmadığını ya da her zaman olduğu gibi, onu sadece “sonuç” için mi kullandılar bilmiyorum. Kadırovcular telefonunda Odnoklassniki’deki aile grubumuzu buldular. Grupta sadece biz vardık ve bu grubun tartışmasına başka kimsenin erişimi yoktu. Kadırov’la ilgili tamamen zararsız ve nadir şakalar dışında siyaset hakkında hiç konuşmadık. Çoğunlukla şakalar ve çeşitli espri ve müzik paylaşımı vardı.

Kuzenim kaçırılmadan bir ay önce evlendim. Onu bulma girişimleri başarısız oldu. O sırada, birçok tanınmış insan hakları aktivisti aktif olarak araştırma yapıyor ve kaçırma olayıyla ilgili çeşitli beyanlarda bulunuyordu. Sadece kaybolma gerçeğine ilişkin bir ifadeyi kabul ettiler, ancak kaçırma gerçeği göz ardı edildi ve işlem başlatmayı reddettiler.

Kuzenim kaybolduktan üç ay sonra, OMON ya da başka bir yapı kocamın Grozni’deki evine girdi, (üniformalarında-KAFHAK) farklı kısaltmalar vardı, Usman Raşidov dışında herkes maske takıyordu. Adını ve soyadını hatırladım ve görevini yıllar sonra internetten öğrenmeye cesaret ettim, çünkü travma sonrası sendromla bu ismi kekelemek bile benim için zordu, olanları unutmak istedim. Gudermes’te soruşturma departmanının başı olduğu ortaya çıktı.

O sırada evde değildim, hasta teyzemi ziyarete gitmiştim. Aniden kayınvalidem beni aradı ve nazik ama titreyen bir sesle şöyle dedi: “Havva (isim Vayfond’un editörlüğü tarafından değiştirildi), acilen eve gelebilir misin?”, “Anne, bir şey mi oldu?” diye sordum ve sanki beni tam tersine uyarmaya çalışıyormuş gibi, gelmemem için, «Hayır, hiçbir şey olmadı, sadece gel, bazı acil meseleler var” dedi. Bir şeylerin olduğunu kesinlikle anladım, çünkü kayınvalidem önemli nedenleri açıklamadan hasta teyzemden eve dönmem için beni asla acele ettirmezdi.

Teyzemde kaldım. Gece yaklaştığında kapımızı çaldılar. Akrabam kapıyı açtı ve sivil giyimli adam sakince giyinip dışarı çıkmamı istedi. Akrabam evde olmadığımı söyledi, buna karşılık olarak adam, eğer beni çağırmaz ise hem onu hem de beni götüreceğini söyledi. Sonunda indim, beni arabada arka koltuğa, iki adamın arasına ortaya oturttular. Beni alan kişiye sordum, ön koltukta oturuyordu: “Abi ne oldu, beni neden alıyorsun?”. Her seferinde ağzımı kapatmam ve aşağıya bakmam için kaba bir şekilde karşılık verdiği sorumu, son seferinde karın boşluğuma vurarak neredeyse boğulmama sebep olarak cevapladı.

Beni Gudermes’te bir polis departmanına götürdüler. Bölüm kapısız, üst üste birkaç karanlık oda içeriyordu, zemin bitmemiş beton ya da onarım aşamasındaymış gibiydi. Odalardan birinde 2 erkek, diğerinde 2 kadın vardı, görünüşe göre bunlar evli çiftlerdi. Erkekler bir eliyle borulara ve bacaklarından birbirine zincirlenmişlerdi, kadınlar sadece yerde oturuyorlardı. Aynı şekilde yere oturmam ve kimseyle konuşmamam söylendi.

Erkeklere işkence edildiğinde, bunu duyduk. Kadınlar sert bir şekilde bağırmaya ve ağlamaya başladılar, sonra maskeli biri gelip hepimizin karnından ve kalçalarından dövdüler ve çok sert çığlık atan birini saçlarından çektiler. Yaklaşık bir saat sonra Usman Raşidov geldi. Uzun boylu ve kel, korkunç, hoş olmayan bir görünüme sahipti. Sürekli bir şeyler tükürüyordu ve açıkça bir çeşit uyuşturucu etkisi altındaydı. Ayrıca, bugün hala bazen burnuma gelen çok güçlü bir koku yaydı. Raşidov çok küfretmeye başladı. “Ben korkunç bir haydudum, sana ne istersem yapabilirim, evet, çok korkutucu bir insanım, buradan canlı çıkamazsın” dedi. Bana bakarak, “Seninle ayrı bir konuşmamız olacak, orospu” dedi.

Yazmaya devam etmek benim için zor ama yapmak zorundayım…

Usman Raşidov bizimle çok şiddetli bir müstehcenlikle konuşurken kemerini çözmeye başladı: “Sizi öldürmeden önce ne yapmak istiyorum biliyor musunuz? Vahabi şeytanlar cinsel organımı karılarınızın tüm mahrem yerlerine sokmamı izlemeniz hoşuma gidiyor”. Bu ayrıntılar için içtenlikle özür dilerim, fakat gerçekte olduğundan 10 kat daha terbiyeli bir şekilde dile getirdim. Son ana kadar bizi sadece korkutmaya çalıştığını umuyordum, ama yine de cinsel organını çıkardı. Kadınlara kocalarının bulunduğu odaya gitmelerini emretti ve onların arkasından gitti. Kadınlar, yine güçlü bir şekilde bağırmaya başladılar, içlerinden biri bayıldı ve dövüldüklerini duydum. Sonra sürekli küfürler etti, bağırdı ve bu gençleri militanlarla suç ortaklığı yapmakla suçladı, onlardan farklı bilgiler istedi. Erkeklerin kadınları bırakmaları ve onlara dokunmamaları için yalvardıkları ve kendilerine emredilen her şeyi yapmaya ve kadınların serbest bırakılması için kendilerine söylenenleri imzalamaya hazır olduklarını söylediği duyuluyordu. Ama görünüşe göre, Usman Raşidov hala bu kadınlara bir şeyler yapıyordu, hem bu şerefsizin hem de bu talihsiz kadınların çığlıkları vardı.

Sonra onları “kadınlar” odasına geri götürdüler ve Usman Raşidov şöyle dedi: “Sen bir fahişesin, bugün tam olarak alacaksın” – bunun gibi, ama müstehcenlik ve şiddet tehditlerini kullanarak. Bana Odnoklassniki’de bazı zararsız yazışmalar gösterdi ve daha önce kaçırdıkları kuzenimle çok konuştuğumu ve bu yüzden planlarını ve faaliyetlerini bildiğimi söyledi. Hiçbir şey bilmediğimi ve kuzenimin suçlandığı şeyden çok uzak olduğumu söyledim. Allah rızası için bana dokunmamasını istedim. Başörtümü üstümden çekti ve tokat attı. “Allah burada değil, burada sadece ben ve bugün senin için cinsel organım var” dedi. Burada kiminle uğraştığımı anladım. Benden farklı bilgiler, kesinlikle bilmediğim, cevap veremediğim isimler talep edip duruyordu. Tekrar cinsel organını çıkardı ve onunla yüzüme dokunmaya başladı. Ve şimdi onu çeşitli yerlere sokmakla tehdit ediyordu. Sürekli yüzüme de tükürüyordu. Bana bilincimi kaybettim gibi geldi, ama kaybetmemiştim. Saçımdan tutup tekrarlıyordu, bazen karnıma ve kafama vuruyordu.

Bütün bunlar yaklaşık bir saat sürdü. Usman Raşidov hepimize çırılçıplak soyunmamızı söyledi, sonra “hatıra için” diyerek bir fotoğraf çekti. Birkaç dakika sonra itici bir Kadirovcu geldi, tam emin değilim ama Usman Raşidov’u çağıran kişi, Lord’un (Magomed Daudov’un takma adı – KAFHAK) yanından birisinin kendisini görmek için geldiğini söylüyor gibiydi. Raşidov, “Ooo, içeri girmesine izin verin, alın” dedi. Düz, geniş yüzü olan iğrenç bir adam geldi. Hepimizle alay etmeye başladı, çeşitli hakaretler etti. Usman Raşidov’un “Hangisini istersin?” sorusuna, Kadırovcu gülerek: “Bu orospuları beğenmiyorum. Bakireler geldiğinde bana haber ver” dedi.

Sonra ikisi de gitti.

Soğuk betonun üzerinde ve çıplak, belki beş saat, belki de daha az oturduk, ama sanki çok zaman geçmiş, her dakika bir sonsuzluktu.

Sonra siyah maskeli ama sivil giyimli biri muhtemelen bu departmanın bir çalışanı geldi ve giyinebileceğimizi söyledi.

Beni dışarı çıkardı ve sonra arabaya bindirdi. Bu sefer sadece 2 kişi vardı, biri şoför diğeri maskeliydi. “Orada olup bitenleri bir yerde ciyaklarsan kocanın önünde sana tecavüz ederiz, seni izliyoruz ve tek bir yanlış adımın senin sonun olur” dedi. Beni teyzemin yanına bıraktılar, dışarısı aydınlıktı, saatin kaç olduğunu hatırlamıyorum, hemen uyuyakaldım.

Orada kocamın evine geri dönmeyeceğime karar verdim, onu utandırmamak ve onu gelecekte tehlikeye atmamak için. Ama kocamın akrabaları, muhtemelen bana neler olabileceğini anladılar, yine de benim için geldiler. Kayınvalidem ayaklarıma kapandı ve çok ağlamaya başladı, yanlışlıkla olanlar için kendisinin suçlu olduğunu düşündü. Bana ne olduğunu asla anlatamadım. Kocam ve akrabalarım bunu bana hiç sormadılar. Bir ay sonra kuzenimin öldürüldüğü haberi geldi, ancak ceset bugüne kadar hiç verilmedi. Kayıp olarak kabul edilir.

Çok nazik bir kadın, benim ve kocamın Çeçenistan’dan önce St. Petersburg’a ve sonra Avrupa’ya gitmemize yardım etti. Kaçtığımız bu ülkede hiçbir zaman sığınma hakkı alamadık.

Kocam yakın zamanda hastalıktan vefat etti ve onu, benim aksime acılarının dinmiş olması sebebiyle kıskanıyorum. Hayatım neredeyse sekiz yıldır dünyevi bir cehennem, oysa o güne kadar hayat dolu ve neşeliydim.

Hasan’ın çok cesur bir insan olduğunu söylemek istiyorum. Ve tüm kalbimle onun acısını ve daha da ötesi kız kardeşinin acısını anlıyorum. Fotoğrafları paylaştığınızda, sanki her şeyi yeniden yaşamış gibi oldum.

Bazı detaylar için beni affedin, belki de insan hakları savunucuları için çok önemli olacaklar.

Kız kardeşiniz Havva.

[1]“Глава Чечни рассказал, как будут наказывать семьи боевиков”, https://www.newsru.com/russia/05dec2014/kadyrov_print.html , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[2] “«Я не хочу войны»: Кадыров о безопасности в Чечне, помощи Сирии и критике в свой адрес”, https://russian.rt.com/russia/article/380581-kadyrov-intervyu-chechnya-siriya , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[3] “Угрозы родственникам боевиков”, https://www.youtube.com/watch?v=jQhGvcIDJ_w&ab_channel=PCMemorial , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[4] “Russia: Collective Responsibility for Acts of Terrorism”, https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2014-12-24/russia-collective-responsibility-for-acts-of-terrorism/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[5] İçel, P. D. K. (2016). ÇAĞDAŞ CEZA HUKUKUNUN EVRENSEL İLKELERİNİN KABAHAT TÜRÜNDEN EYLEMLER ALANINDAKİ BOYUTLARI. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 0 (7) , 0-0.

[6] “What Your Children Do Will Touch Upon You”, “What Your Children Do Will Touch Upon You”: Punitive House-Burning in Chechnya | HRW , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[7] “CASE OF KHASHIYEV and AKAYEVA v. RUSSIA”, KHASHIYEV AND AKAYEVA v. RUSSIA (coe.int) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[8] “CASE OF ISAYEVA v. RUSSIA”, ISAYEVA v. RUSSIA (coe.int) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[9] “CASE OF ABUYEVA AND OTHERS v. RUSSIA”, ABUYEVA AND OTHERS v. RUSSIA (coe.int) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[10] “CASE OF ABAKAROVA v. RUSSIA”, ABAKAROVA v. RUSSIA (coe.int) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[11] “CASE OF ESMUKHAMBETOV AND OTHERS v. RUSSIA”, ESMUKHAMBETOV AND OTHERS v. RUSSIA (coe.int) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[12] “Уголовный кодекс Российской Федерации- статья 5. Принцип вины”, https://ukrfkod.ru/statja-5/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[13] “Чечня предлагает Думе узаконить наказание семей боевиков”, https://www.bbc.com/russian/russia/2015/01/150112_chechnya_terrorists_relatives , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[14] “уголовный кодекс российской федерации- статья 205.2. публичные призывы к осуществлению террористической деятельности, публичное оправдание терроризма или пропаганда терроризма”, https://ukrfkod.ru/statja-205.2/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[15] “Burning down homes after Chechnya clashes appears to be collective punishment”, Burning down homes after Chechnya clashes appears to be collective punishment – Russian Federation | ReliefWeb , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[16] “Dispatches: Burning Down the House in Chechnya” , Dispatches: Burning Down the House in Chechnya | Human Rights Watch (hrw.org) , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[17] “Amnesty призвала расследовать поджоги домов в Чечне”, https://www.delfi.lt/ru/abroad/russia/amnesty-prizvala-rassledovat-podzhogi-domov-v-chechne.d?id=66630512 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[18] “Карательные поджоги в Чечне”, https://www.hrw.org/ru/news/2014/12/10/268334 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[19] “В Чечне задержаны братья и сестры Ахмеда Закаева. За ними пришли после его видеообращения”, https://www.kavkazr.com/a/30831773.html ,(Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[20] “Telegram/Abu Saddam Shıshanı”, https://t.me/abusaddamshishani/4384 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[21] “Telegram/Abu Saddam Shıshanı”, https://t.me/abusaddamshishani/4388 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[22] “Blogger Malizaev reports kidnapping his relatives in Chechnya”, https://eng.kavkaz-uzel.eu/articles/57711/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[23] “Khasan Khalitov reports about kidnapping of his relatives in Chechnya”, https://eng.kavkaz-uzel.eu/articles/57724/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[24] “Снижение активности Мансура Садулаева не спасло его родных от похищения”, https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/371600/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[25] “Emigrant Aslan Artsuev reports kidnapping of his relatives in Chechnya”, https://eng.kavkaz-uzel.eu/articles/57731/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[26] “The Yangulbaev saga and the price of opposition in Chechnya”, https://oc-media.org/features/the-yangulbaev-saga-and-the-price-of-opposition-in-chechnya/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[27] “Facebook/Abubakar Yangulbayev”, https://www.facebook.com/100015996122476/posts/1073606663182528/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[28] “Чеченизация страны: кадыровцы орудуют, где хотят”, https://www.youtube.com/watch?v=gb5OH6tVQaA&ab , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[29] “Делимханов пригрозил расправой семье Янгулбаевых”, https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/372803/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[30] “Chechen politician threatens to ‘rip heads off’ family of activist”, https://www.theguardian.com/world/2022/feb/02/chechen-politician-adam-delimkhanov-death-threat-abubakar-yangulbayev-family , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[31] “Кадыров назвал слухами сообщения о массовых похищениях людей в Чечне. «Их распространяют те, кто поддерживает терроризм»”, https://theins.ru/news/247454 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[32]“В Чечне похитили родственников известных блогеров. Им угрожают пытками и изнасилованиями и требуют извинений перед Кадыровым”, https://theins.ru/news/247379 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[33] “Chechen victim of expulsion denied burial in his homeland”, https://oc-media.org/chechen-victim-of-expulsion-denied-burial-in-his-homeland/ , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[34] “Çeçen Genç Kız Yaşadığı İşkenceleri Mektubunda Anlattı”, http://kafhak.org/haber-makale/cecen-genc-kiz-yasadigi-iskenceleri-mektubunda-anlatt.html , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)

[35] “”Я должна Это Рассказать” Откровенное письмо Жертвы Кадыровских Застенок”, https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=mDzQiCktei8 , (Eriş.Tar.: 23/04/2024)