Ali İhsan Aksamaz ile Söyleşi (1): “Lazlar bir Kafkasya halkıdır”
7 Haziran seçimlerine az bir süre kala Çoğulcu Demokrasi Partisi’nden 2. Bölge Bağımsız adayı Ali İhsan Aksamaz ile görüştük. ÇDP Kurucuları arasında Çerkes olmayan tek kişi olan Laz Yazar Ali İhsan Aksamaz ile yaptığımız söyleşinin ilk bölümünde ağırlıklı olarak Lazları konuştuk.
Yusuf Altunok: Öncelikle sizi tanıyarak başlayalım, kimdir Ali İhsan Aksamaz?
Ali İhsan Aksamaz: 1959 yılında 24 Ocak’ta İstanbul’da doğdum. Rize, Ardeşen, Şanguli köyü kökenli bir baba ile kökeninde Çerkeslik de bulunan bir annenin ilk çocuğuyum. Vefa lisesinden mezun oldum. Daha sonra Antalya Yabancı Diller Yüksek Okulu’nda okudum ve ardından Konya Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nden mezun oldum. İstanbul Tepebaşı’nda bulunan İtalyan Kültür Merkezi’nde ve Roma’da dil okulunda İtalyanca kurslarına gittim. Dolayısıyla iki yabancı dilim var, biri İngilizce biri İtalyanca. Onunda dışında da Lazcayı literatür takip edecek, yazıp, akıcı bir şekilde konuşacak derecede biliyorum. Lazca aslında annem Laz olmadığı için anadilim değil. Bu sebeple özel uğraşımla geliştirdim Lazcamı. Çok okudum, Sovyetler Birliği döneminde Türkiye’ye ulaşan akademik amaçlı çalışmaları takip ettim. Halende dediğim gibi literatürü takip ederek okumalarımı sürdürüyorum.
Lazlar ve Lazca ile ilgili çalışmalarınız da var. Bunlardan biraz bahsedebilir misiniz?
Evet, Lazlar ve Lazca ile ilgili naçizane bilgim ve cesaretim seviyesinde çeşitli kitaplar hazırladım. Herhâlde ölene kadar, yada akli melekelerim yerinde olduğu sürece de bu konuda üretmeye çalışacağım. Bu arada birazda Gürcüce biliyorum. Yayınladığım kitaplar arasında benim için en önemlisi “Laz Dili Temel Dersleri”. Aslında bu kitabın ortaya çıkışı da ilginçtir. Kadıköy’de bulunan Akader’den bir teklif geldi bana, Lazca ve Lazlarla ilgili bir şey yapalım diye. Bir sunum yapmamı istediler. Ben de isterseniz ben ders vereyim dedim. Bir akademik yıl ders verdim orada. Böyle bir çalışma için ciddi bir ön hazırlık gerekiyor tabi. Bu hazırlık aşamasında yaptığım çalışmaları kitaplaştırdım ve bu kitap ortaya çıktı. Lazika Yayın Kolektifinden yayınlandı. Bu sıralar bu ders kitabının ikinci baskısı üzerinde çalışıyorum. İkinci baskıya biraz farklı bir konu olarak Lazca Siyer çalışmamı ekledim. Bunun dışında 30 yılı aşkın bir zamandır İngilizce öğretmeniyim. Bir dönem Büyükşehir Belediyesinde özürlüler merkezinde çalıştım. Şu anda emekliyim ama halen ders ücretli olarak derslere devam ediyorum. Evliyim. Eşim Nuray Gök Aksamaz da bir kültür insanı. Onunda Kafkasya Mitolojisi adlı bir çalışması var. Aynı zamanda “Nartlar’dan Beri” adlı bir bölümde topladığı kendisine ait olan Nart şiirleri var. Bir kızımız var, İTÜ’yü bitirdi master hazırlıkları yapıyor.
Aslında bu söyleşinin amacı seçimler. Ancak sizi bulmuşken Lazlardan biraz daha bahsetmek istiyorum. Maalesef Lazlar konusunda hem Çerkes Diasporası hem de Türkiye kamuoyu pek bilgili değil. Bu sebeple Lazları biraz daha tanımak isteriz.
Lazlar, Güney Batı Kafkasya ile Doğu Karadeniz bölgesinin yerli halkı. Yani bugün birbirine komşu ülke olan Türkiye ile Gürcistan’ın birbirine yakın olan bölgelerinde yaşayan yerli halklardan bir tanesi. Lazlar eski dönemlerde Megrel olarak adlandırılıyorlardı. Hatta şu anda da kendilerine Margali derler Megreller. Margali kelimesi ekinci demek. Yani eken, biçen, tarımla uğraşan anlamına geliyor. Süreç içerisinde Megrellere yani Magrallara Bizanslılar Laz dediler. Magral, Megrel ve Laz aslında eş anlamlı kelimeler olarak aynı halkı tanımlamak için kullanıldı. Yakın akrabaları olan Gürcüler onlara Megrel yada Megreli derken bir diğer komşuları olan Abhazlar onlara Agırva diyorlardı. Tarihsel süreç içerisinde Laz adı Müslümanlaşanların üzerinde kaldı diyebiliriz. Diğer bahsettiğimiz kavramlar ise Hristiyanların üzerinde kaldı. Tabi şunu da belirtmek gerekiyor Gürcistan’ın Lazları şu anda yeniden ata dini olarak adlandırdıkları Hristiyanlığa dönmüş durumdalar.
Osmanlı Lazları kendi üretim ilişkileri içinde yaşayıp üreterek hayatlarını devam ettiriyorlardı. Cumhuriyete kadar da bu şekilde devam etti bir şekilde. Hatta Kurtuluş Savaşı olarak kodlanan savaşa fedakarca destek oldular. Nazım Hikmet’in Arhavi’li İsmail adlı destanında da Lazların bu mücadeleye destekleri ayrıntısıyla anlatılır. Birinci meclis bildiğiniz gibi Türkiye’nin önemli bir mevzisiydi. Hem halklar, hem mezhepler, hem de dinler açısından ama ikinci meclis öyle değildi maalesef. Kısaca 1930’lu yıllardan itibaren bütün diğer kimlikler gibi Laz kimliği de baskı altına alınmaya başlandı. Ancak bu baskıların çok fazla etkili olduğu söylenemez. Çünkü Lazların çoğu kendi üretim ilişkileri içerisinde köylerde yaşıyorlardı. Devlet otoritesi size bir şey dese bile köyde, kırsalda büyük ölçüde geleneksel üretim ilişkileri içinde Lazca ve Laz kültürü yaşıyordu. Ancak ne zaman ki 1970’lerden sonra radyo, televizyon ve elektrik oralara girdi, asimilasyon çok daha hızlı bir şekilde etkisini göstermeye başladı.
Karadeniz bölgesinin tamamı Laz olarak bilinir ancak sanırım gerçek bu değil. Lazlar nerelerde yaşıyorlar daha çok Türkiye’de?
Özel olarak Rize’de Pazar, Ardeşen, Fındıklı, Çamlıhemşin; Artvin’de ise Hopa ve Arhavi’de yaşıyorlar Lazlar. Aynı zamanda 93 Harbi olarak adlandırılan 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşları sırasında önemli sayıdaki bir nüfus Türkiye dışındaki bölgelerden bir çok Laz gelip Türkiye’nin Batı bölgelerine, Adapazarı, Sapanca, Düzce gibi bölgelere yerleşmiştir. Bunlar bugün muhacir Laz köyleri olarak bilinen köylerde yaşarlar. Bunlar da kendi dil ve kültürlerini büyük ölçüde yaşatıyorlar. Tabi burada köyde kalanların kimliklerini yaşatma oranlarının çok daha fazla olduğunu söylemek lazım. Şöyle bir ayrım vardır bilirsiniz, toprak yolda yaşayan insanlar kendi kimliklerini, kültürlerini dillerini yaşarlar ancak yol asfalt olmaya başladığında kültürün yaşatılma oranı da aynı ölçüde düşer.
Özetle Lazlar, Sovyetler Birliği çökene kadar ciddi bir asimilasyona uğradılar Türkiye’de. Ancak şunu da not etmek lazım ki Osmanlı ülkesinde olsun, Cumhuriyet Türkiye’sinde olsun bir takım Laz aydınları ve Laz örgütleri çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Ancak bunlar ne yazık ki açığa çıkarılmamıştır tam anlamıyla. Osmanlı dönemindeki çalışmalara örnek vermek gerekirse Hopalı Faik Efendi vardır mesela ilk Laz dili gramerini oluşturmuş olan. Bu çabalarından dolayı takibata uğramış olduğunu söylememe gerek yok sanırım. Onun dışında İrfan Aleksiva adlı bir arkadaşımızın ortaya çıkardığı, Fındıklı’lı Ahmet Tevfik Kavaşise adlı aydının Lazca bir broşürü var. “Sevgili vatandaşlarım Lazlar” diye başlar o broşür. Bu metin daha sonra çeviri yazı olarak Lazi Yayınları tarafından da basıldı. Bu örnekler gösteriyor ki hem Osmanlı döneminde hem de Türkiye’nin baskı dönemlerinde tüm engellemelere rağmen Laz aydınlarının kültürlerine dair çalışmaları vardır.
Şu anda Türkiye’de yaşayan Lazların mevcut sorunlarını sormak istiyorum. Ne tür talepleri var Lazların ya da talepleri var mı?
Tabi ki Lazlar diğer halklarda olduğu gibi aynı ekonomik imkansızlıklara ve sıkıntılara sahipler. Hayat şartlarının mutlaka düzeltilmesi gerekiyor. Çünkü eskiden Lazistan sancağı denilen, şimdi Lazona dediğimiz yerde nüfus özellikle köylerde sürekli azalıyor. Şu anda Lazlar hem köylü, hem kentli, hem de İstanbul, Ankara, İzmir’de yaşayanlarla birlikte büyük kentli olarak yaşıyorlar. Fikri yapılarının da bu şekilde hem köylü hem kentli hem de büyük kentli olduğunu söyleyebiliriz. Kimlik mücadelesinde kalıcı başarılar elde edememelerinin sebebi de biraz buradan kaynaklanıyor.
Bu anlattıklarınızdan yola çıktığımızda Lazların Türkiye’deki siyasal süreçlere kendi kimlikleriyle katılım düzeyleri, daha net ifade edecek olursak siyasallaşma düzeyleri nedir?
Lazlar aslında tarihsel TKP’nin (Türkiye Kominist Partisi) önemli kadrolarını oluşturuyorlardı. Biliyorsunuz Sovyetler Birliği Güney sınırlarını güvence altına almak için genç Türkiye Cumhuriyeti ile iyi ilişkiler içerisindeydi ve onu küstürmek istemiyordu. Türkiye’nin iki seçeneği vardı, İngiltere ve Sovyetler Birliği. Bu iki büyük güç arasından tahterevalli politikası ile Ankara yönetimi işi götürdü. Bu süreçte bir de TKP gerçeği var. Sovyet Rusya hiç bir zaman Türkiye ile ilişkilerini bozmadı. Lenin döneminde de Stalin döneminde de, hatta bugünde böyledir bu. Türkiye ile Rusya Federasyonu ilişkilerini iyi tutmak istiyor çünkü komşu ülkeler.
Bu çerçevede tarihsel TKP’nin de Sovyet gölgesinde kalmış bir hareket olduğunu söyleyebiliriz açıklıkla. Sovyet yönetimi kendi etkisindeki TKP’nin Türkiye ile ilişkilerini bozmaması yönünde tedbirler almıştır. Dikkat ederseniz iki kuşak öncesinde TKP’li olanlar bir bakmışsınız CHP’li olmuşlar. Böyle bir proses de var.
Süreç içerisinde biliyorsunuz 1988 31 Ağustos’unda Sarp sınır kapısı açıldı. Bu sınırın açılmasıyla birlikte o tarafta kalan Lazlar ile bu tarafta kalan Lazlar arasında gidip gelmeler ve ilişkilenmeler başladı. 1937’de kapanan sınırın ardından ilk ilişkiler kuruluyordu bu dönemde. Daha sonraki dönemde pasaportsuz geçişlerin başlamasıyla Lazlar birbirleriyle ilişkilerini daha da artırdı. Bu dönemin etkisiyle Laz aydınları da, özellikle Avrupa’da, Almanya’da yaşayan genç aydınların içerisinde olduğu grup kendi kimliklerini yaşatmak için el yordamıyla da olsa bir şeyler yapmaya çalışırlar. Ve bu çabaların sonucunda bir alfabe hazırlandı. Gerçi Sovyetler Birliği’nde, Lazların kültürel hakları sahip oldukları dönemde Latin alfabesine dayalı bir alfabeleri vardı. Ancak Almanya’daki aydınların bundan haberleri yoktu. Esas itibariyle 1980’li yılların ikinci yarısından sonra Laz kimlik hareketinin yavaş yavaş ivme kazandığını görüyoruz. Bunlar genelde sol, sosyalist, Marksist grupların etkin olduğu hareketler. Bu çalışmalar hakkında çok fazla bir kaynak yok. Bunun sebebi bu grupların o dönem için illegaliteleri ve diğer kesimlerinde onları görmek istememesinden kaynaklanıyor.
Özellikle 2000’li yıllardan sonra Türkiye’deki etnik kimliklerin daha görünür olduklarını görüyoruz. Lazlar için de benzer bir süreçten bahsedebiliyor muyuz?
1993’de benimde içerisinde olduğum bir grup Ogni Dergisini çıkarttık. Ogni aslında Ognare yani duymak fiilinden geliyor. Ogni “duy” demek. Bu yayın organı altı sayı çıktı ama Lazlarda müthiş bir kimlik sıçramasına yol açtı. Lazcanın yazılamayacağını düşünüyordu insanların çoğu bu dönemde. Resmi ideoloji insanların beynini öyle bir dumura uğratmış ki Lazcanın yazılma ihtimalini bile yok sayıyorlardı.
Tabi bu çalışmalarla birlikte Kazım Koyuncu faktörü var. Ogni önemliydi ama Kazım Koyuncu ile birlikte bu kimlik bilinci daha da bir ivme kazandı. Çünkü Kazım Koyuncu yaptığı çalışmalar ile Lazcayı popüler bir dil haline getirdi. Koyuncu’nun kanser olup maalesef hayatını kaybetmesiyle birlikte Laz dilinin popülaritesi biraz daha fazlalaştı. Tabi Türkiye’de yapılan bütün bu çalışmalar siyasal söylemleri de içinde barındırıyor. Bütün sol grupların bunları sahiplenmeye çalıştıklarını görüyoruz mesela. Her biri kendi algıları üzerinden bu çalışmalar ile ilgili seksiyonlar oluşturmaya çalıştılar ve bu süreç bir şekilde devam ediyor.
Burada çok önemli bir şey yaşandığını da söylemek lazım. Laz Kültür Derneği kuruldu İstanbul’da, bunun yanı sıra Laz Enstitüsü açıldı . Arhavi’de Şkuni Berepe (Bizim Çocuklar) adlı Kültür, Sanat, Turizm derneği var. İrfan Aleksi adlı bir arkadaşımızın çıkardığı bir gazete var. Bunların dışında tabi internet ortamında Lazlar ile ilgili belki binlerce yayın var. Lazların yurt dışında hiç bir yerde özerk bölgeleri ve tabi özel hakları olmadığını düşündüğümüzde bu çalışmaların ne kadar zor olduğunu da görürsünüz. Türkiye’deki Laz aydınları bu çalışmaları emin olun tırnaklarıyla kazıyarak ortaya koydular. Bu insanlara bu yüzden ben ayrım yapmadan sonsuz saygı duyuyorum. Maalesef resmi ideoloji sadece insanların kimlikleriyle buluşmalarının önünde set olmadı, aynı zamanda aydınların birlikte hareket etme ihtimallerini de dumura uğrattı. Ciddi bir güvensizlik ortamı oluştu aydınlar arasında. Şu anda birbirinden farklı duran bir çok grup var ama zaman içerisinde bunlar birbirlerine yaklaşacaklar ve birlikte hareket etmeye başlayacaklardır, ben buna tüm kalbimle inanıyorum. Bu anlamda Lazların da politize olduklarını göreceğiz. Zaten politize olmalılar çünkü resmi ideoloji bir siyaset uygulayarak bütün kimliklere yok etmeye çalıştı. Bununla da ancak politize olarak mücadele edilebilir.
Geçtiğimiz yıllarda seçmeli ders olarak çeşitli dillerde eğitim verilmeye başlandı. Bu anlamda Lazcanın durumu nedir? Bu sınıflara ciddi bir rağbet var mı?
Bu gelişmeler geç de olsa AK Parti döneminde yaşandı. Ben kendi adıma AK Parti’ye müteşekkirim. Yaptıkları doğru, yanlış değil, ancak tabi ki yetersiz. Bu 2 saatle olacak bir şey değil ve kesinlikle geliştirilmeli.
Lazların yaşadıkları bölgede, Lazona’da her ilçede sınıflar açıldı hatta bir kaç ilçede birden fazla açıldı. Sadece Hopa merkezde açılmadı. Biliyorsunuz Hopa sol grupların etkili olduğu bir yer. Benim Hopa’da yaşayan bu siyasal gruplardan arkadaşlarım var. Onlara “neden Lazcanın seçmeli ders olarak açılması için çaba harcamıyorsunuz?” diye soruduğumda aldığım cevap çok komik. “Bu uygulama Ak Parti zamanında gerçekleşti. Onun için biz bunu savunamayız ve bu konuda çalışma yapamayız” diyorlar. Buna rağmen Hopa merkezde olmasa da Çıhala dediğimiz yerde sınıf açıldı.
Sınıf açılan yerlerde insanlar bu sınıflara ciddi şekilde ilgi gösteriyorlar. Ben inanıyorum ki Lazlar ve Laz kimlik mücadelesi veren aydınlar olduğu sürece bu sorunların üstesinden gelinecek ve tarihsel yaralar birer birer sarılacaktır.
devam edecek…
