Çeçenler arasında İslamiyeti yayan Alimler
Vaynakhlar; Çeçen, İnguş ve Tuşlardan oluşmaktadır. Çeçenler ve İnguşlar, Müslümandır ve Şafii mezhebine bağlıdır. Tuşlar ya da diğer isimlendirmeyle Batsuoylar, Hristiyan’dır. Bugün sayılarının yaklaşık olarak 3000 civarında olduğu düşünülmektedir. Gürcistan’da yaşayan Batsuoyların buraya Çeçenya ve İnguşetya’dan geldiği fikri hâkimdir. Gürcü kültürünün etkisi altında kalmışlardır ve dilleri yok olma tehlikesi altındadır. Ortodoks Hristiyanlık inancına sahiptirler. Bazı bilim insanlarına göre tüm Vaynakhlar XII.-XIII.yüzyıllarda Hristiyanlığı benimsemiş ve günümüze kadar bu inancı koruyan sadece Batsuoylar olmuştur. Ancak Vaynakhlar arasında Hristiyanlık’ın bu tarihlerin öncesine dayandığı da tartışma konusudur. İnguşetya’daki Txaba-Yerdi Kilisesi’nin VIII. yüzyılda inşa edildiği ve bugün Rusya’nın en eski kiliselerinden biri olduğu da kabul görmektedir.
Çeçenler arasında İslamiyet’ten önce paganizm ve Hristiyanlık var olan inançlardı. Pagan dönem, Vaynakhların var oldukları günden bu yana getirdikleri inanç, kültür, alışkanlık ve birikimle ilişkilidir. Yakın dönemdeki araştırmalarla Urartular ile akraba oldukları düşünülen Vaynakhların daha öncesinden de getirdikleri, pagan inancının temelini oluşturmaktadır. Pagan dönemin ana tanrısı “Dala”dır. Bugün “ilah, tanrı” kavramlarının karşılığı olarak kullanılan bu terim “Eskiden beri ilah olan.” anlamına gelmektedir. Çeçence “Da-Baba” ve “Ela-Bey” kelimelerinin birleşimi ile oluşmuş ve günümüze kadar kullanılagelmiştir.
Çeçen tarihçi Yavus Akhmadov’a göre Hristiyanlık, XVI-XVII.yüzyıllarda (kimi kaynaklarda XII-XIII.yüzyıllarda) Vaynakh yerleşim yerinin güney bölgelerinde Gürcü krallar eliyle etkin kılınmaya çalışılmıştır. Yine Abhazya ve Bizans ile Cenevizlerden gelen misyonerler aracılığı ile Vaynakhlar içinde Hristiyanlık yayılmaya çalışılmıştır. Johann Anton Gueldenstedt 19. yüzyılın başlarında bu konuda şöyle yazmıştı: “Onlar [Çeçenler], diğer Kafkas halklarından bile daha belirgin olan bazı Hıristiyanlık izlerine sahipler. Yalnızca Decla [Dela] adını verdikleri tek tanrıya inanırlar ve başka tanrı, put veya aziz bilmezler.”
Tarık Cemal Kutlu’ya göre Çeçenler, VIII.-XII.yüzyıllarda Arap-Hazar savaşlarıyla İslamiyet ile tanışmışlardır. Hazar hakanı Yosit bir mektubunda Dağıstan ve Çeçenya’da oturan bir kısım halkın Vaynakhları İslam dinine inanmaya çabaladıklarını yazmıştır.
Günümüzde yapılan araştırmalar sonucu bu tez kimilerince kabul edilmekte, kimilerince de tarih daha eskiye dayandırılmaktadır. İslamiyet’in Dağıstan’a VII.yüzyılda girmesiyle birlikte Doğu Çeçenya’daki Çeçenler ve bugün Dağıstan’da ikamet eden Çeçen boyu Äkkıyler arasında İslam, yavaş yavaş yayılmaya başladığı düşünülmektedir. XIV. ve XV.yüzyıllarda Çeçen-İnguşlar arasında İslamiyet’in kabul görmesi artmıştır. Bu dönemlerde Çeçenya-İnguşetya topraklarında ilk İslami belirtiler (mezarlar-anıtlar) ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin, bugün İnguşetya’nın Nazran şehrine bağlı Pliveo köyü civarında bulunan ve yapımı XV. yüzyıla dayanan Borga-Kaş(Borga’nın Mezarı) İnguşetya’daki en eski Müslüman mezarıdır.
Çeçenya’da İslamiyet’in yayılmasına ve kalıcı hale gelmesine öncülük edenler arasında Bers Şeyh, Termol ve Azdi Vazar(Vazaran Azdin) isimleri ön plana çıkmaktadır.
BERS ŞEYH
Çeçen araştırmacı/tarihçi Amin Tasayev’in verdiği bilgilere göre Bers Şeyh(asıl adı Ducha Temirbolatov), bugün Dağıstan sınırları içerisinde kalan Guni köyünde dünyaya gelmiştir. Dedesinin ismi Tembolt, babasının ismi Temirbolt olan Bers Şeyh’in 1561-1624 yılları arasında yaşadığı düşünülmektedir.
Ducha’nın babası Temirbolt, akrabaları tarafından pusuya düşürülüp öldürüldü. Kocasının öldürülmesinin ardından yaşadıkları yer olan Kurchali(Kurçali)’den ayrılan Çilla( bazı kaynaklarda Kur-Çilla) babasının evine döndü. Ducha, annesinin amcası ve köyün koruyucusu olan Ovriga’nın evinde büyüdü. Ducha 1569’da Ansaltlı Yunus Şeyh’in okulunda bir süre öğrenim gördü. Şeyhin önerisi ve annesinin rızasıyla Gazi-Kumukh’a okumaya gitti (bazı raporlara göre Derbent âlimleri Ducha’ya gayrimüslim inancından dolayı okuma yazma öğretmeyi reddetti). 1576’da Ducha babasını öldürenleri Terek’in ötesine sürdü ve annesiyle birlikte Kurçali’de babasının evine yerleşti. Aynı yıl, Guni köyü liderlerinden olan Hera, ormandaki haydut kamplarına baskın düzenledi. Buna misilleme olarak, farklı bölgelerden gelen haydutlar Guni’ye ortak bir saldırı başlattı ve Ducha ilk olarak akrabalarına yardım etmek için savaştı. Aynı yıl Ducha, Çeçenya’nın çıkarlarını savunmak için bir müfreze oluşturdu. Ansalti köyüne bir baskın düzenledi ve burada Ansalti şeyhi Yunus’un oğlu Muhammed’i öldürdü. Ancak (ölmekte olan Muhammed’in isteği üzerine) oğlunu serbest bırakma sözü verdi ve sözünü tuttu (ölmekte olan liderin son isteğini yerine getirdi). Minnettar olan Yunus Şeyh, torununu o andan itibaren “sözü kuvvetli bir Çeçen” ile dostluğunu sürdürmeye mecbur etti. Kurçaliler ve Gunililer, Ducha’yı bölgesel Nohçimaxkoy konseyinde kendi topluluklarının vekili olarak belirlediler. Sonrasında Ducha, Nokhchmokhk’un(Çeçenya’nın) lideri seçildi.
1577’de Çeçenler tarafından GIada-Şeyh olarak bilinen bir Gazi-Kumuk kadısı Çeçenya’ya saldırdı. Saldırı, hayvanların otladığı Benoy bölgesinin sınırına oldu ve daha sonra Bersan-Lam bölgesi Glada-Şeyh tarafından ele geçirdi. Burada yapılan savaşta Ducha, Glada-Şeyh’i ölümcül şekilde yaraladı. Glada Şeyh ölürken Ducha’ya İslam’ı kabul etmesini, “Çeçenlerin imamı” olarak yerini almasını ve inancı dağlılar arasında yaymasını vasiyet etti. Rivayete göre Ducha bir rüya gördü. Rüyasında Şeyh ona kılıcını ve Kuran’ı uzatmış, onu halefi Şeyh ilan etmişti. Sonrasında Ducha İslam’ı kabul etti ve yeni adı “Bers(Bersa) Şeyh” oldu.
Bers Şeyh, 1577-1584 arasında Çeçenya’da İslamiyeti yaymaya çalıştı. Kurçali ve Tsantroy İslam’ı ilk kabul eden köyler oldu. Bu dönemde İslam karşıtlarının saldırılarını püskürten Bers Şeyh, Mekh-Khel’i İslam’ı kabul etmeye ve devlet dini olarak belirlemeye ikna etmeye çalıştı.
Eldeki verilere göre Bers Şeyh 1624 yılında ölmüş ve Kurçali köyüne gömülmüştür. Onun döneminde İslam’ın henüz güçlenmediği bölgelerde geniş çaplı bir İslam’ı benimseme süreci başlamış; sağlık ile yargı reformu ve kan davası kurumunun ıslahı da dâhil olmak üzere sosyal ve siyasi yenilikler gerçekleştirilmiştir. Bers Şeyh, Çeçenleri İslam’a davet ederken zorlama ya da şiddet yolunu seçmemiş, İslamiyet’in diğer inançlara(Hristiyanlık ve Paganizm) göre üstün yanlarını anlatarak ikna etme yolunu seçmiştir. Bers Şeyh, önemi ve değeri açısından Çeçen halkının öngörülebilir tarihinde ilk olarak adlandırılabilecek efsanevi bir figürlerindendir.
TERMOL
19.yüzyılda yaşamış Çeçen etnograf Umalat Laudayev, Termol hakkında şunları yazmıştır: İlk Çeçen vaizi Termol(Termaol), belagati yüksek ve sert bir adamdı. Söylemlerinden etkilenen Çeçenler ona itaat etti. Tüm halkın huzurunda Allah’ın her şeye kadir olduğunu anlattı; inananlar için hazırlanan cenneti tasvir etti. İkna yeteneğiyle birtakım Çeçenleri etkiledi ve mevcut inançlarında az da olsa şüphe duyanlar hemen Müslüman oldular. Etrafını ateşli müritlerle saran Termol, İslam’a davetinde şiddet yolunu seçti ve direnenleri İslam düşmanı olarak adlandırarak öldürdü. Günümüz dünyasında örneklerini gördüğümüz bu durum o dönemde Çeçenler arasında türünün ilk örneğiydi. Söylendiğine göre, bin kişiyi öldürdükten sonra bir naaş için üç defa cenaze ayini yaptırmıştır. Bu durum ile sanki üç bin kişiyi öldürmüş izlenimi vermiştir. Ülke nihayet sakinleştiğinde, Termaol’un bu zalimlikleri halk tarafından unutulmadı. Bir zaman sonra çocuklar tarafından dahi alay konusu oldu. Böyle bir aşağılanmaya dayanamayarak kendi mezarını kazdı ve kendini diri diri gömdü. Kendini gömerken şöyle dedi: “Elveda Müslümanlar, artık bana ihtiyacınız yok ancak bana ihtiyaç duyduğunuzda geleceksiniz.” Kendisini seven bazı insanlar hala onun ortaya çıkmasını beklemektedir. Mezarı İçkerya’da, Enokala ailesinin topraklarındadır. Çeçenya’nın Kurçaloy bölgesindeki Koren-Benoy köyündeki sokaklardan birine Şeyh Termaola’nın adı verilmiştir.
Bilim insanları Aitberov ve Khapizov, birkaç mezar taşında Termol’un adının geçtiği kitabeleri inceledikten sonra, aslında şeyhin adının Terma, Ola’nın ise babasının adı olduğunu öne sürmüşlerdir. Daha sonra efsanelerde “Terma ve Ola” isimleri birleşerek “Termaol” adını almıştır. Termol’un doğum tarihini de Aitberov ve Khapizov 1540 olarak kabul etmektedir. Mezar kitabelerine göre Terma-Ola ailesinin birçok temsilcisi Kabardey isimleri taşıdığından, araştırmacılar 15. yüzyılın başlarında Enikali köyüne yerleşen bu ailenin Kabardey kökenli olduğu sonucuna varmışlardır. Termaola’nın mezarı Kurçaloy bölgesindeki Koren-Benoy köyündedir.
AZDİ VAZAR(VAZARAN AZDİN)
Azdin, Vazar’ın oğludur. Vazar, Moğol- Tatar ordusunda üst rütbeli bir subaydı. Saray şehrinde yaşamaktaydı. Kökeni Çeçen’dir. İlköğreniminden sonra eğitim hayatını Mısır, İran ve Osmanlı Devleti’nde sürdürdü. Çeçenler arasında İslamiyet’i yaymaya çalışmış ancak pek başarılı olamamıştır. Azdi Vazar hakkındaki en kapsamlı bilgilere, Ürdünlü Çeçen soydaşımız Abdulgani Hasan El-Şişani’nin(1924-2001) araştırmaları sayesinde erişebiliyoruz.
Abdulgani Hasan Bey, Çeçen etnograf ve yazar Ahmed Süleymanov’a yazdığı bir mektupta Azdi Vazar’dan bahsetmektedir (Mektup, Respublika Gazetesi’nin 14 Şubat 1991 sayılı baskısında yayınlanmıştır ). Abdulgani Hasan Bey, Şeyh Bahal Tolmirzi El-Zandaki’nin arşivinde Azdin Vazar’ı anlatan bir el yazmasına ulaştığını yazmıştır. Belgede Azdin Vazar’ın 1395-1460 yılları arasında yaşadığı, Moğol-Tatar ordusunda bir subay aynı zamanda ilahiyatçı ve vaiz olduğu, Çeçen kökenli Alan olduğu yazmaktadır. Azdi Vazar, Alanlar ile Çeçenleri birbirinden ayırmamakta, tek bir halk olarak görmektedir.
Metinde Çeçenlerin yaşadığı bölgenin coğrafi sınırları, yerleşim bölgeleri, kabileleri ile Azdi Vazar’ın kısa biyografisi ve şeceresi yazmaktadır.
Belgede Azdi Vazar’ın Mısır, İran ve Osmanlı Devleti ziyaretlerinden sonra ata vatanında İslamiyet’i yaymaya çalıştığı ancak başarılı olamadığı, sebebinin Çeçenlerin Hristiyanlık inancından vazgeçmemeleri olarak göstermektedir. Ancak Azdi Vazar’ın halkın önde gelenleri arasında fikirlerini ve el yazmalarını yaydığı da belirtiliyor.
Başka bir dikkat çeken nokta ise, Çeçenlerin Altın Orda Devleti sultanlarından Toktamış Han zamanında orduyla birlikte savaşlara katıldığı yazmaktadır. Kırım Hanı Sultan Gazi Girey döneminde ordudaki halklar listelenirken Çeçenlerin de olduğu ve Tatar kabilelerinden sonra ikinci sırada yer alarak ordudaki önemine vurgu yapılmıştır.
Azdi Vazar’ın en büyük hizmetlerinden birisi de Çeçen tuqum ve tayplarinden 48(kırk sekiz) tanesini kaydetmiş olmasıdır.
Mustafa Burkay Erdoğan
18 Haziran 2023
Çankaya/Ankara
Kaynaklar:
Kutlu, T.C.(2005), Çeçen Direniş Tarihi, Ankara, Anka Yayınları, s.66-67
Орешин Сергей Александрович (2022). ИСТОРИЯ ХРИСТИАНСТВА В ЧЕЧНЕ И ИНГУШЕТИИ В СРЕДНИЕ ВЕКА И НОВОЕ ВРЕМЯ. Христианское чтение, (3), 261-273.
Акаев (2011). История и специфика современного исламского возрождения в Чеченской республике. Центральная Азия и Кавказ, 14 (3), 104-119.
Гильденштедт И.А. Географическое и статистическое описание Грузии и Кавказа (J.A. Gueldenstedt. A Geographic and Statistical Description of Georgia and the Caucasus). СПб., 1809. С. 77.
Тесаев, З.А. Институт “Мехк-Дай” в истории Чечни (XVI – 1-я треть XIX в.) / З.А. Тесаев. – Грозный АО «ИПК «Грозненский рабочий», 2019. – 688 с.: ил., карт. С. 157–241.
Умалат ЛАУДАЕВ. Чеченское племя. Сборник сведений о кавказских горцах. Тифлис, 1872. Вып. VI. Глава 29
Айтберов Тимирлан Магомедович, & Хапизов Шахбан Магомедович (2016). Эпиграфические источники по истории распространения ислама в Чечне (XVI-XIX вв. ). Известия СОИГСИ, (20 (59)), 15-24.
Тесаев Зелимхан Адамович, & Сулейманов Зелимхан Жалаудинович (2022). К ВОПРОСУ СОСТОЯНИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ НАРРАТИВА АЗДИ ВАЗАРА (1395-1460). Genesis: исторические исследования, (8), 36-45.
“Как и когда чеченцы приняли ислам” , https://dzen.ru/a/Y1pRV5X0inVoSjSt , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Первый проповедник ислама из числа чеченцев”, https://vesti095.ru/2012/07/598676/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Когда чеченцы приняли ислам?” https://nohchalla.com/history/religiya-chechni/266-kogda-chechency-prinyali-islam , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Первобытная религия чеченцев”, https://azbyka.ru/otechnik/religiovedenie/pervobytnaja-religija-chechentsev/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Православная Чечня: «Мама, почему я ношу крестик? Почему я один?»”, https://www.pravmir.ru/pravoslavnaya-chechnya-mama-a-pochemu-ya-noshu-krestik-pochemu-ya-odin/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“«Вайнахи-христиане»: когда ингуши и чеченцы были православными” https://weekend.rambler.ru/read/42304379-vaynahi-hristiane-kogda-ingushi-i-chechentsy-byli-pravoslavnymi/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Термаол-шейх, первый проповедник ислама и джихада среди чеченцев.”, https://dzen.ru/media/id/5afc6d2f3dceb7fc691407c3/termaolsheih-pervyi-propovednik-islama-i-djihada-sredi-chechencev-5d63b25543863f00ad0896ea , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Чеченцы-христиане: кто они и где живут” , https://dzen.ru/a/XWISVDlLKgCuigrA ,(Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Начало распространения суфийских течений в Чечне и современное возрождение ислама среди чеченцев” , https://idmedina.ru/books/materials/turkology/1/histori_susaev.htm , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Глава Ингушетии хочет видеть на новых купюрах древнейший христианский храм России”, https://www.interfax-russia.ru/south-and-north-caucasus/main/glava-ingushetii-hochet-videt-na-novyh-kupyurah-drevneyshiy-hristianskiy-hram-rossii , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“В ИНГУШЕТИИ СОЗДАН ПРАВОСЛАВНЫЙ МУЖСКОЙ МОНАСТЫРЬ”, https://pravoslavie.ru/69346.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Когда чеченцы и ингуши были христианами”, https://web.archive.org/web/20190530052233/https://russian7.ru/post/kogda-chechency-i-ingushi-byli-khristiana/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Кому чеченцы поклонялись до принятия ислама?” , https://pulse.mail.ru/article/komu-chechency-poklonyalis-do-prinyatiya-islama-3111096457997893254-8324087960444052754/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Демонология народов Северного Кавказа”, https://secrethistory.su/219-demonologiya-narodov-severnogo-kavkaza.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Религия в Чечне: кому молятся жители самой особенной республики в России” , https://capost.media/special/religiya_v_chechne_komu_molyatsya_zhiteli_samoy_osobennoy_respubliki_v_rossii/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Когда чеченцы приняли ислам?” https://www.grozny-inform.ru/news/review/3043/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Тайны мавзолея Борга-Каш”, https://etokavkaz.ru/istoriya/tainy-mavzoleya-borga-kash , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“ÇEÇENİSTAN” , https://islamansiklopedisi.org.tr/cecenistan , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Берса-Шейх и окончательное принятие Ислама нахчийскими обществами”, https://www.grozny-inform.ru/news/analitics/126124/ , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Берса-шейх, чеченский тейп Гуной и терские казаки.”, https://dzen.ru/media/id/5afc6d2f3dceb7fc691407c3/bersasheih-chechenskii-teip-gunoi-i-terskie-kazaki-5d812c2743863f00aea90a1d?utm_referer , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Берке, Джучи или Берс шайх?” , https://proza.ru/2015/05/19/750 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Шейх-Термолин зиярат” , https://www.youtube.com/watch?v=uw-123Ku2QE&t=517s , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Ключ к тайнам истории Чеченского народа!”, https://proza.ru/2015/02/26/1684 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“Шейх и мухаджир Хаджи Бахал Толмирзи аз – Зандаки.” , https://checheninfo.ru/355698-chechnja-shejh-i-muhadzhir-hadzhi-bahal-tolmirzi-az-zandaki.html , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
“РУКОПИСЬ АЗДИНА ВАЗАРА – ЧЕЧЕНСКАЯ “ВЕЛЕСОВА КНИГА”.”, https://www.livekavkaz.ru/index.php?newsid=6694 , (Eriş. Tar.: 17/16/2023)
