Günümüzde meydana gelen her olay geçmişte meydana gelenlerle çağrışımlar uyandırıyor. Bu tür kıyaslamalar çoğunlukla tarihteki belli şahsiyetler ve olaylardan etkilenen günümüz aktörlerinin üstünlük ve eksikliklerini anlamaya yardımcı olur.
Dokka Umarov’un liderliği görünüşte aynı sınırlara tekabül eden Şeyh Uzun Hacı’nın emirlik tarihinden ilham alıyor. Umarov ve onu izleyenler Hacı’nın emirliğini yakın geçmişte varlık sürmüş bir İslami devlet için tarihi emsal olarak görüyorlar. Dağıstan Şeriat Cemaati’nin internet sayfası Uzun Hacı ve diğer Sufi şeyhlerinin hayatlarına dair uzun makaleler yayınlıyor (http://www.jamaatshariat.com/content/view/69/40/). Hepsi de büyük dini alimler olarak tanımlanıyor, ama hepsinin de İslam’ın Sufilik okuluna dahil olduğu göz ardı ediliyor. Örneğin, internet sayfaları Şeriat Cemaati’nin ideolojisini desteklemek için Uzun Hacı’ya ek olarak Gazi Molla, Şamil, Muhammed el-Yaragi ve Gazikumuklu Cemaleddin gibi diğer Sufi şeyhlerden de bahsediyor ve onları İmam Şamil zamanı Kafkasya’sında (1820’ler-1850’ler) cihadın ideologları olarak tarif ediyor. (http://www.jamaatshariat.com/content/view/178/36/)
Bir zamanların güçlü Rus imparatorluğu 1917’de dağılmaya başladığında bölgesel, milli ve dini bağlılıklarla pek çok devletçik ortaya çıktı. Bunlardan bir tanesi de Nakşibendi/Halidi tarikatına bağlı Dağıstan’ın Saltı köyünden sufi şeyhi Uzun Hacı’nın emirliğiydi. Uzun Hacı’nın emirliği [1] Eylül 1919-Mart 1920 tarihleri arasında kısa süreli bir varlık göstermiş olsa da Kuzey Kafkasya tarihinde derin bir iz bıraktı.
Emir devletinin başı olarak Şeyh Uzun Hacı öncelikle Çeçenya’nın ve Dağıstan’ın dağlık kesiminde yaşayan insanların desteğine dayansa da şahsi görüşü olarak devletinin sınırları İslam’ın egemen din olduğu İnguşetya ve Kafkasya’nın diğer bölgelerine kadar uzanıyordu. Emirliğinin daha geniş bir alanı kapladığını iddia eden Dokka Umarov da böyle düşünüyordu, ama ikisi arasındaki temel fark Şeyh Uzun Hacı Çeçenya’nın dağlık kesimi ve Dağıstan’ın bir kısmına gerçekten hükmedebiliyordu.
Şeyh Uzun Hacı adeta tek başına zamanın en güçlü ordularından General Denikin’in ordusunu yendi. General Denikin dağlık bölgeler hariç Çeçenya’nın tamamını, İnguşetya ve Dağıstan’ın Derbent’e kadar olan yerleri almış ve Şeyh Uzun Hacı’nın organizeli direnişiyle karşılaşıncaya kadar dağlık bölgelere doğru ilerlemeyi planlıyordu [2]. Benzer şekilde Dokka Umarov da dünyanın en büyük ordularından olan Rus ordusuna karşı mücadele veren savaşçıları komuta ediyor, ama elde ettiği başarılar Saltılı Şeyh Uzun Hacı’nın başarılarının yanında çok daha mütevazi kalıyor.
Şeyh Uzun Hacı’ya kıyasla Dokka Umarov, Çeçen, İnguş ve Dağıstanlılara ek olarak Kabardeyler, Balkarlar, Karaçaylılar ve Nogayları da içeren Şeyh Uzun Hacı’nın komuta ettiği direniş birliklerinden etnik olarak çok daha farklı birliklere komuta ediyor.
Dokka Umarov’un ordusu, gerektiğinde 10,000 asker toplayıp General Denikin’i yenebilecek Şeyh Uzun Hacı’nın ordusuna kıyasla çok daha küçük. Bu bakımdan, Dokka Umarov tarihi selefiyle rekabet ediyor gibi davranamaz.
Şeyh Uzun Hacı’nın devleti çok daha ileri bir organizasyon seviyesine sahipti, kabinesindeki bakanlar ileri düzeyde eğitim almış kişileri de içeriyordu ve mali sistemi kısmen vergi gelirleriyle desteklenen stratejik bir yapıya sahipti. Devleti kendi parasını bastırıyordu (bu para çok az varlıkla destekleniyor olsa da) ve eğitimli alimlerin görev yaptığı ileri düzey bir adli sistemi vardı. Öbür tarafta, Dokka Umarov’un para sistemi tamamen dışarıdaki sponsorlarının bağışlarıyla ayakta duruyor ve adli sistemi de dini eğitim kurumlarından yeni mezun olmuş veya bu kurumlara hiç gitmemiş kişilerce idare ediliyor. Belli bölgelerin liderleri ve yurtdışındaki genel temsilcisi hariç Dokka Umarov’un atadığı bakanlar genelde ortalıkta gözükmez. Yani fiiliyatta Dokka Umarov ve Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerinde etnik cemaatlere komuta eden vilayetlerdeki kişiler hariç fiiliyatta bir hükümet yok.
Şeyh Uzun Hacı kendi zamanında çok daha güçlü bir kişisel itibara sahipti. Onun İslami teolojideki ilmi referansları hiç kimse tarafından eleştirilmemiştir, ama bu durum kesinlikle Dokka Umarov için geçerli değil. Umarov’un ne istediklerini bilen danışmanları var. Fakat Umarov dini araştırma alanına çok uzak bir kişilik. O sadece dinini yaşayan bir Müslüman (Üstat Kunta Hacı’nın takipçisi Kadiri tarikatına bağlı bir sufi), fakat kesinlikle bir din alimi değil. O bir savaşçı ve böyle olduğu için de Şeyh Uzun Hacı’da eksik olan savaş bilgisine yeterince sahip. Uzun Hacı’nın askeri işlerini Çeçen kökenli zamanın askeri strateji uzmanlarından General İnaluk Arsanukayev Dişninski idare ediyordu.
İşlerinden dolayı müttefik olmaları gerekirken Rusya konusunun siyasi çözümü noktasındaki fikir farklılığı sebebiyle birbirinden ayrılan halk söz konusu olduğunda iki emirlik arasında bazı benzerlikler var. Bir zamanlar Şeyh Uzun Hacı’nın yoldaşı olan Dağıstanlı İmam Necmeddin Gotsinski, şeyhin Kuzey Kafkasya’nın siyasi geleceği hakkındaki fikrine karşı çıkarak onun en büyük düşmanı haline geldi. Bu senaryo şimdiki mevcut durumu da çok iyi betimliyor: Direniş hareketi birisi İslami devlet düzeninin acilen uygulanmasını isteyen, birisi de kendisini Çeçen bağımsızlığının mirasçısı gören, bir başka deyişle birisi radikal diğeri demokratik, iki gruba ayrılmış durumda.
Bu bakımdan, buradaki durum Kuzey İrlanda’daki direniş hareketine benziyor. Siyasi kanat Sinn Féin, İngiliz yönetimine karşı silahlı mücadele veren grupla yan yana çok rahat varlığını sürdürebilmiştir. Aynı tabloyu İspanya’nın Bask bölgesinde ve Fransa’nın Korsika adasında da görebiliriz. Bundan dolayı Çeçenlerin yeni bir şeyle ortaya çıkmadıkları söylenebilir. Olması gereken oldu ve direniş hareketi Çeçenya sınırlarını aşıp diğer Kuzey Kafkasya etnik gruplarını da içine alınca herkesi kapsayacak ortak bir zemine ihtiyaç duyuldu. Şimdilik farklı askeri birimleri birleştirecek en iyi ve en basit yolun düşman yenildiğinde kimin nereye gideceğine ve ne alacağına dair sorulara cevap verebilen İslam olduğu anlaşıldı.
Ömrünün sonuna doğru Şeyh Uzun Hacı, Bolşeviklerin bir numaralı düşmanı haline geldi. General Denikin zamanında Bolşevikler bile şeyhin arkasına sığındıkları halde sonradan şeyhin kendilerini de yenebilecek kapasitede olduğunu fark ettiler. Şeyhin sebebi henüz bilinmeyen ani ölümü Sovyetleri Kuzey Kafkasya emirliğinin saldırılardan kurtardı. Dokka Umarov en azından bir dereceye kadar bir sufi şeyhi olarak herhangi bir şekilde selefi öğretilerine bağlılık veya onları uygulama gibi bir ihtiyaç hissetmeyen Saltılı Sufi Şeyhi Uzun Hacı’yı taklit etmek için elinden geleni yapabilir. Şeyh Uzun Hacı, kendisini sufi şeyhi olarak gören takipçilerine dayanıyordu, ama son zamanlara kadar Kunta Hacı’nın müridi olan Dokka Umarov ise Çeçenya ve bölgenin tamamında İslami teolojinin en az rağbet gören hizbi içinde destek bulmaya çalışıyor. Bu durum Umarov’un bölge halkının mutlak çoğunluğuna yani tarikat sistemine dahil olanlara yabancılaştığını gösteriyor. AD/FT
1. Emirlik, İslami yönetim şekillerinden biridir.
2. Aleksander Uralov (A. Avtorhanov), Çeçen-İnguş Halkının Öldürülmesi. SSCB’de etnik soykırım. Kuzey Kafkasya’nın Yeniden Bağımsızlaşması. Mahaçkale, 2002, sayfa 17.
Chechnya Weekly’de (March 13, 2008—Volume IX, Issue 10) yayımlanan bu yazıyı Ajans Kafkas için Adnan Demir çevirdi.
Mairbek Vaçagayev
