Ankara/Ajans Kafkas – Muhittin Ünal, Kafkas diasporasının önde gelen emektar insanlarından biri. Yazdığı kitapların yanı sıra sivil toplum adamı olarak da elini taşının altına koymuş bir gönüllü. Son birkaç yıldır hummalı bir çalışmanın içinde; Arşivlerden arşivlere koşturuyor, Kafkasya adına ne yazılmışsa izini sürüyor, bulduklarını Ankara’daki kütüphaneye taşıyor.
2006’da Abhazya’ya giderken yolumuz kesiştiğinde heyecanla arşiv planlarından bahsediyordu. Adler Havaalanı’nda pasaport işlemlerini beklerken benimle paylaştığı hayallerinin bir kısmını geçen hafta Ankara ziyaretimde gerçekleştirdiğini gördüm. Bütün imkânlarını seferber edip oluşturduğu kütüphane etkileyici. Tabi hedefleri hedeflerin hala gerisinde ama Kafkasya üzerinde çalışma yapan insanlar için kuşkusuz eşsiz bir birikim. Muhittin Ünal, arşiv yolculuğunu bizimle paylaştı. İşte Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı Başkanı Ünal’ın arşiv yolculuğu:
Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı ne zaman ve ne amaçla kuruldu?
Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı (KAFDAV) sayın Prof. Dr. Haydar Taymaz ile birlikte yürüttüğümüz bir dizi bilgilendirme toplantıları, seyahatler ve katkı sunacağını umduğumuz kişilere yönelik yazılı çağırılar sonucunda 48 kurucu üyenin katılımıyla Şubat 2000 tarihinde 25 milyar TL (şimdiki parayla 25 bin lira) sermaye ile kuruldu. Kuruluşu takiben 38 yeni üye eklendi. Önümüzdeki aylarda yaklaşık 50 üye daha kaydedeceğiz. Vakıf köylerden kentlere yönelişin beraberinde getirmiş olduğu ve derneklerimizin çözmekte zorlandığı sorunların bilimsel metotlarla araştırılması ve vakıf olgusunun temelinde var olan toplumsal yardımlaşmayı harekete geçirerek belirlenen sorunlara çözümler bulmak, ülkemizde yeterince değil hiç bilinmeyen Kafkas tarihi ve kültürü konularında araştırmalara dayalı akademik disiplin içerisinde eserler üreterek doğru bilgilendirme hizmeti sunmak gibi amaçlarla kuruldu. Vakıf bünyesindeki Kafkas Bilimsel Araştırma Merkezi’ni kurma ve Araştırma Kütüphanesi oluşturmaktaki ana hedefimiz ise, Kafkas halkları hakkında yalan yanlış yapılan yayınlara karşı, bilimsel materyale dayalı araştırmalar yaparak, yaptırarak veya araştırma yapanlara yardımcı olarak Kuzey Kafkas halklarının tarihinin ve kültürünün doğru olarak tanınmasını sağlamaya katkıda bulunmaktır. Arzumuz, hangi dilden olursa olsun, hangi ülkede bulunursa bulunsun Kuzey Kafkas halklarıyla ilgili tüm yayınlar arşivimizde olsun istiyoruz. Çok zor olduğunu biliyoruz ama yine de temel arzumuz bu.
Arşiv için bugüne kadar ne kadar kitap, süreli yayın veya dijital yayın toplandı?
Vakıf kütüphanemizde bugün itibariyle 3543 kitap fiilen var olmakla beraber ancak 3105 adedinin kayıtları tamamlanabilmiştir. Arapça, Osmanlıca, Fransızca, Almanca, bir kısım Rusça ve Abhazca eserler ile Çeçen-İnguş- Dağıstan dillerinden az sayıda eser henüz kayda alınamamıştır. Dijital ortamda kayıtlı bulunan 201 ayrı eser ile St. Petersburg Şarkiyat Enstitüsü, Arkeoloji Enstitüsü, Ermitaj Müzesi ve Sovyet Bilim Akademisi Şb. kütüphanesinde fiilen çalışılarak 2008 yılında belirlediğimiz 400 kitabı arşivimize kazandırabilmek için bir ay önce aynı sayıda Türkçe değişik konulu kitap gönderdik. Karşılığında belirlediğimiz kitaplar ve basımı yapılmamış bazı çalışmalar 1-2 ay içerisinde gelecektir. Bunlar yukarıdaki rakamlara dahil değildir.
Osmanlı döneminden bu güne Türkiye’de ve son 40 yıl içerisinde Kuzey Kafkasya’nın 4 ayrı cumhuriyetinde yayımlanmış olan dergiler dahil 108 ayrı türde ve toplam 1209 adet dergimiz vardır. Alaşara’nın 54, Zekoşnığ’ın 98, Oşhamafe’nin 121, Daryal ve Mahdug’un 39 sayısı mevcut. Ğuaze’nin 41-42 ve 45. sayıdan sonrasını hiçbir yerde bulamadık. Keza, Türkiye’de değişik kentlerde ve derneklerde yayınlanmış az sayıda dergi eksiğimiz vardır. Onları da temin edip geçmişte yayınlanan Kafkasya konulu dergileri tamamlayacağız.
89 değişik adla yayımlanmış olan toplam 482 adet gazetenin de 37 türü Türkiye’de derneklerimizce veya onların aktiviteleriyle ilgili olarak neşredilmiş diğerleri de Kuzey Kafkasya veya başkaca yörelerde neşredilmiş gazetelerden oluşmaktadır. Son 40 yıl içerisinde değişik gazetelerde yer almış olan makale, haber ve dizi yazılarıyla ilgili olarak kesilmiş olanlar kupürler henüz tasnif edilip kayda alınamadığından sayılarını bilemiyorum.
Elimizde dijital ortamda mevcut olan makale sayısı 2000’in üzerindedir. Ancak tasnif ve kayıtları henüz tamamlanamamıştır. Dijital ortamda olmayıp dosyalarda klase edilmiş durumda olan farklı konulara ilişkin makale sayısı da sanırım 200’ün üzerindedir.
Çerkeslerle ilgili olarak Osmanlı Arşivleri’nde künye tespitini yaptırdığımız 41.000 belgenin fiilen alınabilen 2010 adedi 37 CD-DVD halinde, ‘AKDI’ adıyla bilinen Sovyet Arkeoloji Enstitüsü’nün Tiflis bölümü belgelerinin tümü ile, dijital ortamda Batum-Tiflis-Moskova kütüphanelerinden aldırdığımız makale, konferans tebliğleri, kazı raporları ve 8 ayrı tür periyodikten Kafkas halklarıyla ilgili olanlarının bir bölümü 42 CD-DVD halinde, 80 ve 36 ciltlik Rusya Ansiklopedilerini içeren 2 DVD ile İngiliz Arşivleri’nden Osmanlı-İngiliz ve Kafkasya konulu 1000 adetten fazla belgeyi içeren 1 DVD materyalimiz mevcuttur.
2000 civarında Kafkas diasporasına ait olup Ürdün, Suriye ve Türkiye’nin bir çok kentinde teyplerle kaydedilen mızıkayla çalınmış müzik parçaları ile 185 WHS kasetten aktarma bir çok aktiviteye, festivale, toplantılara ve TV yayınlarına ait görüntüleri içeren CD-DVD’ler ile 109 ayrı afiş, 41 harita ve çok sayıda fotoğrafların kayıtlı olduğu CD-DVD’ler de arşivin ayrı bir bölümünü oluşturmaktadır, bunlarla ilgili kayıtlar ve aktarmalar devam etmektedir 
Bütün bunlar için seyahatler yapmak, iyi bir işbirliği ağı kurmak gerekiyor sanırım. Bu çalışmaları yürütürken nasıl bir işbirliği geliştirdiniz?
Araştırma merkezimiz kütüphanesi için değişik kaynak ve arşivlerden yararlandık. KAFDER ve Kafkasya Federasyonu başkanlığım döneminde de sonraki yıllarda da Abhazya, Adıgey, Kuzey Osetya, Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerine ve Lazerevsk ile Krasnodar’a her gidişimde toplantı saatleri dışında kalan zamanımın tümünü araştırma enstitüleri ile belli başlı yayın merkezleri ve bu kentlerdeki tüm kitap satış mağazalarıyla görüşüp, yararlı olacağına inandığım veya listemde olan her kitabı satın alıp yıllarca adeta hamal gibi kolilerle taşıdım. Bu cumhuriyetlerdeki araştırma enstitülerine ve ayrıca, Sohum Milli Kütüphanesi’ne sürekli kendi yayınlarımızı ve onların talep ettiği yayınları bulup gönderdiğimiz için onlar da yayınlarından birer adedini KAFDAV için ayırıyorlar.
Cırğ Asğad, Nihat Berzeg, Mehmet Yediç, İbrahim Çetao, Hotko Samir, Utıj Mecid, Georgi Çoçiyev, Paz Sergey, Argun Yura, Cemre Erciyes, Elik Gabelya, Vasili Ayüzbe, Murat Tabış ve rahmetli Utıj Boris ve rahmetli Tole Maksidov yeni çıkan dergi ve kitapları takip ve satın alma konusunda her zaman yardımcı oldular. Amerika’dan Duman Çiçek ve eşi Şık Memduh bildirdiğim kitapları kendi paralarıyla satın alıp göndererek her zaman güç kattılar. Hepsine müteşekkirim. 2008 yılında St. Petersburg arşivlerinde özel çalışma yaptığımızı yukarıda belirtmiştim. Özetle, Almanya, Hollanda, Ürdün gibi ülkelerdeki Kafkas derneklerinin davetlerine her gidişimde bir hayli dergi ve kitap getirdim. Bunlara ilaveten, Özdemir Özbay, Yalçın Karadaş, Sefer Berzeg, Necmettin Karaerkek sürekli kitap bağışlamışlardır. Kendi kütüphanemden götürdüğüm kitap ve dergi sayısı da en az 500 civarındadır. Vakıf iktisadi işletmesi olarak ürettiğimiz ve satışını yaptığımız her kitap türünden de birer adet arşivimize zaten veriyoruz. Bunlara ilaveten Şamil Eğitim Vakfı kütüphanesinden 200 den fazla kitabın fotokopilerini Kubbealtı fotokopicisine yaptırdık. Firma sahibi Hanefi Bey’in arşivlerinden de bu güne kadar 364 kitap seçip satın aldık. Batum ve Tiflis kütüphanelerini de bedeli karşılığı bir uzmana taratarak dijital ortamda 108 kitap ve birçok makale getirttik. Böylece kütüphane bugünkü şeklini aldı.
Vakfın arşiv çalışmaları için hasrettiği insan ve mali kaynaklar nelerdir?
Vakfın mali imkanları sınırlı. O nedenle ben hiç emekli olmamış gibi gönüllü olarak tam gün çalışıyorum. Ayrıca, sigortalı ve maaşlı olarak ancak iki eleman çalıştırabiliyoruz. Tüm işlemleri kitap satış gelirleri ve bağışlara dayalı olarak yürütüyoruz. Derneklere gönderdiğimiz kitap paraları zamanında dönmüş olsa hiç sıkıntı çekmeden kütüphanenin ihtiyaçlarını karşılarız. Ama kriz olayı hem bağışları, hem aidatları ve hem de kitap satışlarını etkiledi.
Arşivden insanlar nasıl yararlanabiliyor? Nasıl bir çalışma sistemi işliyor?
Prensip olarak dışarıya kitap vermiyoruz. Araştırma kütüphanesinden faydalanmak için gelen araştırıcılara, konularına göre yararlı olabilecek kaynak yayınları bularak kaç gün sürerse sürsün salonumuzda çay, kahve ve öğle yemeklerimizi paylaşarak çalışmalarını sağlıyoruz. Bazen de işlerine yarayacak olanların fotokopilerini veriyoruz. Eğer gereken materyal elimizde yoksa bile onu Kafkasya’dan veya başkaca olması muhtemel kaynaklarla görüşüp getirtmeye çalışıyoruz. Örneğin Osmanlı arşiv belgeleriyle ilgili ve çok sık da Adıgey ve Abhazya ile ilgili talepler oluyor. O kaynakları anında Kafkasya’dan talep edip getirttiğimiz gibi elimizdeki künyelerden onların tespit ettikleri belgeleri de İstanbul Osmanlı Arşivlerinden öncelikli olarak getirterek yardımcı oluyoruz.
Arşive akademik çevrelerin ilgisi nasıl?
Vakfın 13 kişilik bilim kurulu üyeleri, 6 ayrı araştırma gurubunun beşer kişilik akademisyen üyeleri ve 20 kadar da diğer üniversitelerden akademisyen çalışmalarımızı biliyorlar. Bazen de hiç tahmin etmediğimiz yerlerden hem kendileri için hem de öğrencileri için yardım talepleri geliyor ve elimizden geldiğince onlara her türlü yardımı sağlamaya çalışıyoruz. St. Petersburg’dan gelecek olanlarla, elimizdeki diğer materyalin kaydını tamamladıktan sonra tüm üniversitelere ve kayıtlarımızda adresleri bulunan tüm akademisyenlere çağrı yapacağız. Ancak o andan itibaren daha randımanlı çalışmalar yapacağımızı umuyoruz.
Arşivi sanal ortama taşımaya yönelik çalışmalar ya da planlar nelerdir?
Önümüzdeki bir iki yıllık süreç materyal temini süreci olduğu ve ek eleman istihdamında mali sıkıntılarımız olduğu için tüm materyalin taranmasını ve dijital ortama taşıma isteğimizi zorunlu olarak öteliyoruz. Kaynak bulur bulmaz ve her halükarda 3-4 yıl içinde tüm materyalin taramasını yaptırmak ve dijital ortama aktarmak kararındayız.
Nihai hedefiniz nedir?
Antik çağlardan başlamak suretiyle yüzlerce seyyah Kafkasya’ya gitmişler ve gördüklerini anı veya seyahatname olarak yazmışlardır. Onların tümünün örneklerini arşivimize kazandırmak istiyoruz. Bunların bir kısmına sahip insanların olduğunu biliyorum. Orijinallerini alamazsak bile o kıymetli kitapları yerinde taratarak suretlerini almamıza yardımcı olacaklarını sanıyor ve diyalog kurmaya çalışıyoruz. Onları da kazandırdıktan sonra güncel ve uluslararası ilişkilerle ilgili materyale daha bir ağırlık vermeye çalışacağız. Bu vesileyle şunu da belirtmekte fayda görüyorum; Şayet ileriki yıllarda Kafkas filoloji bölümleri açacak üniversite veya üniversiteler olursa araştırma enstitü statüsüyle bu arşivi o üniversitelerden birisine bağışlamakta hiç tereddüt göstermeyiz. Bağışladıktan sonra da desteğimiz ve materyal temini çalışmalarımızı devam ettirebiliriz diye düşünüyoruz.
Bunun yanı sıra doğaldır ki, kütüphane ve arşiv teşkili yeterli değildir. Değişik çalışma gruplarımızın fiili araştırmalara dayalı eserlerini önümüzdeki 2 yıl içinde okurlara sunmak, sürekli konferans, panel, açık oturum gibi organizasyonlara da ev sahipliği yapmak istiyoruz. Nasip olursa bu tür ilk toplantımız uluslararası nitelikli ve gelecek yılın 3. veya 4. aylarında olacaktır. Bilim kurulu tarafından benimsenecek ve belirlenecek konularda ödüllü yarışmalarla araştırma eserleri siparişi de gündemimizde olan bir husustur.
‘Keşke şunu da yapabilseydim’ dediğiniz şeyler var mı?Çeçenistan-İnguşetya ve Dağıstan araştırma enstitüleriyle arzu ettiğimiz diyalogu henüz tesis edemedik. İnşallah önümüzdeki yıl bunu da başaracağız. Materyal katkısı vermeye davet ettiğim Çeçen ve Dağıstanlı hemşerilerimiz de umduğum ilgiyi gösteremediler. Umarım bundan sonra gösterirler. Zira bu merkez tüm Kafkas halklarınındır hepsine ait materyal eksiksiz olarak bulunmalıdır.
Bir de merkezinizde Kafkas kültürüne dair sergilediğiniz öğelerlerle ilgili bir planınız var mı?
Bu küçük bir ‘Kafkas Kültür Müzesi’ için ilk adım. Kafkasya orijinli her hangi bir objeyi bağışlayan olursa bağışlayanın ve ailesinin adıyla müzeye koyacağız.
Araştırmacılara ve kitap kurtlarına bir mesajınız var mı?
Tüm üniversitelerimizde Kuzey Kafkas halklarının tarihleri, kültürleri, geleneksel yaşamları, demografik durumları, tarihte muhatap oldukları savaşları, ana vatanlarından sürgün edilişleri ve benzeri konularda köken ayırımı yapmaksızın dileyen öğrencilerine verecekleri her seviyede tez çalışmalarında gereken her türlü kaynak materyali temin ederek onlara yardımcı olmaya hazırız. Araştırma merkezi arşivini daha da güçlendirmek için tüm akademisyenlerden, araştırmacı yazarlardan, gazeteci, meraklı okur ve üniversitelerdeki duyarlı gençlerden Kafkas tarihine ve kültürüne duyarlı herkesten katkı talep ediyoruz. Bu katkı bir makale, bir tez çalışması, bir dergi, bir kitap, bir gazete, bir harita, orijinal bir fotoğraf veya benzeri bir materyal olabilir. Bu merkez tüm hemşerilerimiz adına kurulmuştur. Onu yaşatmak ve ileriye daha güçlü olarak taşımak duyarlı tüm insanlarımızın görevidir diye düşünüyoruz.
Vakit ayırdığınız için teşekkür eder, başarılar dilerim.
Ben de ilginize teşekkür ederim.
Fehim Taştekin
