İstanbul – UNESCO’nun Tehlike Altındaki Diller Atlası güncellendi. Kafkasya’nın bütün dilleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü’nün (UNESCO) Tehlike Altındaki Diller Atlası İlk kez 1996 yılında yayınlandı. 2001’de ikinci edisyonu, 2010’da da son edisyonu basıldı. Atlas’ın online versiyonu ise 21 Mart’ta güncellendi. Son verilere göre, dünyadaki yaklaşık 6.000 dilden 2.242’si yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Yok, olmuş olarak kayıtlara geçen 231 dil de atlasta yer alıyor. Bunlardan biri, son konuşanı (Tevfik Esenç)1992’de Manyas’ta vefat eden Ubıhça.
Tehlike Altındaki Diller Atlasında yok olan diller dışındaki diller dört sınıfa ayrılıyor. Bunlar:
Savunmasız: Yeni kuşaklar dili öğrenmeye devam ediyor. Ancak dilin kullanımı belirli çevrelerle kısıtlı. Örneğin sadece evde konuşuyor.
Bariz tehlike altında: Çocukların çoğu dili, anadil olarak öğrenemiyor
Ciddi tehlike altında: Sadece yaşlılar tarafından kullanılıyor, bir önceki kuşaktan dili anlayanlar var.
Kritik durumda: Sadece dile tam hakim olmayan bazı yaşlılar tarafından nadiren kullanılıyor. Bunların sayıları birkaç kişiyle ya da onlarla ifade ediliyor.
Kuzey Kafkasya haklarının konuştuğu dillerin tamamı tehlike altında. Kafkas Dil Ailesinin güney kolundan da yalnızca Gürcüce (Kartvel) güvenli durumda.
Dağıstan dışında Kuzey Kafkasya’da bariz ya da ciddi tehlike altında dil yok, diğer bölgelerdeki halkların konuştuğu bütün diller “savunmasız” sınıfında değerlendiriliyor. Bunun tek istisnası Karaçay-Çerkes’te ve diasporada yaşayan, Abazaların Aşkaruwa (Rusça: Abazin) koluna mensup olanların konuştuğu ve bariz tehlike altında gösterilen Abazaca.
Kafkasya’daki dillerin yaklaşık konuşan sayıları (Veriler büyük ölçüde Rusya Federasyonu 2002 nüfus sayımına ve dilbilimcilerin araştırmalarına dayanıyor) ve en yaygın kullanıldıkları yerler:
Savunmasız diller
Abazaca (Apsuwa/Abhaz dili): 125.000 Abhazya, Türkiye
Adıgece (Batı Çerkesçe): 300.000 (2002 nüfus sayımına göre RF’de konuşanların sayısı 129,419) Adıgey, Türkiye, Suriye, Ürdün, İsrail
Kabardeyce (Doğu Çerkesçe): 650.000 (2002 sayımına göre 587,547’si RF’de) Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Türkiye, Suriye, Ürdün
Çeçence: 1.331.844 (2002 sayımında sayının şişirilmiş olması muhtemel) Çeçenya, Türkiye, Avrupa’da mülteci toplulukları.
Karaçay-Malkarca: 302,748 Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar
İnguşça: 405.343 İnguşetya
Osetçe: 550.000 Kuzey-Osetya, Güney Osetya
Dağıstan’ın edebiyat dili olarak kullanılan ve en yaygın konuşulan dilleri de savunmasız:
Avarca: 784,840
Kumukça: 458.121
Lezgice: 500.000 Dağıstan, Azerbaycan
Dargince: 503.523
Lakça: 153.373
Tabasaran: 128,391
Bariz Tehlike Altındaki Diller:
Abazaca: 31.000 Karaçay-Çerkes, Türkiye
Nogay: 90.020 Karaçay-Çerkes, Dağıstan, Çeçenya.
Juhur (Juedo tat): 3019 Dağıstan’ın Derbent bölgesi, Dağıstan’ın diğer bölgelerindeki küçük topluluklar, Nalçik, Caharkale, Kuba (Azerbaycan.) Bu dili konuşanların çoğu şu anda İsrail’de yaşıyor.
Dağıstan’da konuşulan dillerden Kumukça, Nogayca ve Juhur dışındakilerin tamamı Kuzey Kafkas Dil Ailesinin Dağıstan grubundan. Bunlardan bariz tehlike altında olanlar:
Lezgi dilleri
Agul: 29,399 Dağıstan’ın Agul ve Kurakh bölgelerinde toplam 20 köy
Archi: 1000 Sadece Archi köyü
Rutul: 29,383 Dağıstan’da 17 köy, Azerbaycan (az sayıda)
Tsakur: 25.000 Dağıstan, Azerbaycan (az sayıda)
Tsez(Dido) dilleri
Tsez (Dido): 15.365 Dağıstan’ın Tsunta bölgesinde köyler
Bezhta: 6.461 Dağıstan’da 3 köy
Khavrshi: 500 Sadece Khavarshi köyü
Hinukh: 548 Bir köy ve Kizilyurt şehrine yerleşenler
Hunizb: 800 3 köy
İnkhokvari: 1000 Tsumada bölgesinde 4 köy
Andi dilleri
Akhvakh: 5.793 Dağıstan, Azerbaycan (Kuba)
Andi: 23,729 9 köy
Tindi: 6000-7000
Karata: 6.574 3 köy
Godoberi: 4.000 3 köy
Chamalal: 12.000 8 köy.
Botlikh: 4.000 Botlikh bölgesindeki köyler
Bagvalal: 5000-6000 6 köy
Ciddi tehlike altındaki diller
Bats: 500 Çeçen-İnguş dillerinin yakın akrabası olan Bats dili Gürcistan’da tek bir köyde konuşuluyor
Dağıstan dillerinin Lezgi grubundaki dört dilin de çok kısa bir süre içinde yok olması muhtemel. Bu dilleri konuşan az sayılı halkların yerleşim yerleri Azerbaycan sınırları içinde yer alıyor:
Udi: Bu dili konuşabilenler Azerbaycan’daki yerleşimlerini terk ederek Rusya’ya göç etti. Konuşabilen kişi sayısı bilinmiyor.
Budukh: 3000 Azerbaycan
Kinalug: 2500 Azerbaycan
Krıts: 10.000 Azerbaycan
Güney Kafkasya dilleri
Migrelce: 350.000 Gürcistan, Abhazya. Savunmasız
Lazca: 130.000 Türkiye, Gürcistan. Bariz tehlike altında
Svanca: 80.000 Gürcistan. Bariz tehlike altında
