145 yıl önce Kuzey Kafkasya’dan sürgün edilen Çerkesler, hâlâ kendilerini Türkiye’ye ait hissedemiyor. Ve oluşturdukları sivil inisiyatifle Çerkes kimliği ve kültürü önündeki engellerin kaldırılmasını istiyor. En başta da kendi soyadlarını ve geldikleri topraklara verdikleri adlarını
MÜJGÂN HALİS
06.12.2009
145 yıl önce Kuzey Kafkasya’dan sürgün edilen Çerkesler, hâlâ kendilerini Türkiye’ye ait hissedemiyor. Ve oluşturdukları sivil inisiyatifle Çerkes kimliği ve kültürü önündeki engellerin kaldırılmasını istiyor. En başta da kendi soyadlarını ve geldikleri topraklara verdikleri adlarını
Bugün Kafkas Dernekleri Federasyonu’nun Genel Kurul’u var. Genel Kurul’a Abhazya Devlet Başkanı, Adıgey Cumhurbaşkanı, Kabardey Balkar Cumhurbaşkanı, Dünya Abhaz Abazin Birliği Başkanı ile "diğer diasporaların bulunduğu Ürdün, Suriye, İsrail, Avrupa ve ABD’deki derneklerin başkanları" da davetli. Kafkas kökenli Türkiye vatandaşları, Kürt açılımı başladığından beri kendi gazetelerinde ve özellikle internet ortamında harıl harıl tartışıyor. Bu tartışmada Tanrının Çorbasını İçmiştik adlı, Büyük Çerkez Sürgünü’nü anlatan biyografik romanın da etkisi var. Yani 1864 Büyük Çerkes Sürgünü’yle Anadolu topraklarına yerleştirilen ve 145 yıldır Türkiye’de yaşayan Kuzey Kafkasyalılar artık yüksek sesle ‘Biz Türk değiliz,’ diyor. Ve yemekleriyle, danslarıy-la, fiziksel özellikleriyle ‘sevimli’ bulunan bu kültürün mensupları, artık ‘sevimli’ olmaktan çıkıp ‘reel’ olmak istediklerini söylüyor. Bu önemli konuda konuşmak üzere İthaki Yayınları’ndan çıkan Tanrının Çorbasını İçmiştik kitabının yazarı Recep Genel ve Demokrasi İçin Çerkes Girişimi’nin sözcüsü mimar Yalçın Karadaş’la buluştuk.
ADIMIZI VE SOYADIMIZI GERİ İSTİYORUZ
Resmi adı Yalçın Karadaş, ama o kendisini Anzor Keref olarak tanıtıyor ayrıca. Çünkü her Çerkesin kendi dilinde de bir adı ve soyadı var. Hatta sürgünle gelen büyük dedesinin adı Dıqoe, babasının adı Hate. Uzunyayla’da babasını kimse Rıfat Karadaş olarak tanımıyor.
– Aileniz Uzunyayla’ya ne zaman yerleşmiş?
– 1864 büyük sürgününden sonra, önce Üsküdar’a geliyorlar, oradan da Uzunyayla’ya geçiyorlar. Ailemiz üçe bölünüyor: Bir bölümü Adigey bölgesine geçerek savaşa devam ediyor, bir kısmı Suriye’ye yerleşiyor, diğer kısmı da biziz.
– Ailenizin diğer kollarıyla iletişiminiz var mı?
– Tabii ki, bizim avantajımız binlerce yıllık soyadlarımız, o yüzden nerede olsa bulabiliyoruz birbirimizi. Devletten isteklerimizin bir tanesi de tarihsel soyadlarımızı alabilmek. Benim soyadım Karadaş falan değil, bu soyadı Türkleştirme ideolojisinin bir parçası.
– Peki, hemen aklımdaki diğer soruları sormak istiyorum. Çerkesler Türk müdür?
– Hayır, asla. Babam Adıge, annem Abaza.
– Bir de ‘anavatan’ ve ‘atavatan’ kavramları var sizde…
– Biz bir kesim Çerkes burada kendimizi hâlâ misafir gibi hissediyoruz. Evet, bence Kuzey Kafkasya anavatandır, Türkiye ise vatan. Bazılarımıza göre ise, Kafkasya Atavatan, Türkiye Anavatan’dır.
– Sovyetlerin ne tür etkileri olmuş?
– Ekim Devrimi olmasaydı, Çerkesler özellikle Adıge ve Abazalar bitmişti. Çünkü 3 milyonluk bir halk 50-60 bin kişi kalmıştı.
– Çerkesler Osmanlı topraklarına geldikten sonra neyle karşılaştı?
– B. Brecht’in şiirindeki gibi, biz buralara keyfi olarak gelmedik, sürgün edildik. İnsanlarımız geldikleri topraklarda, o zamanın kötü şartlarına göre Anadolu insanları tarafından gayet iyi karşılandılar. İnsanların insanlarla sorunları olmadı ama politikaların politikalarla sorunları oldu.
– Önyargıyla karşılaştılar mı?
– Türkleştirme siyasetinin içinde, Çerkesler Türk olmayı kabul etmedikleri için, bir süre sonra ‘Moskof uşağı’ diye nitelenmeye başlandılar. Uzunyayla’da Avşarlarla; Muş, Erzurum, Mardin’de Kürtlerle arazi ve kültür çatışmaları yaşadılar.
– Şimdi yeni bir örgütlenmenin arifesindesiniz, ama örgütlenme adına geçmişte de epey şeyler yapılmış galiba…
– Çerkesler örgütlenme anlamında Osmanlı ve Cumhuriyet Türkiye’sinde bazı ilklere imza atmıştır. Mesela Beşiktaş Jimnastik Kulübü’nün asıl adı, Bereketıko Jimnastik Kulübü’dür. Bir Çerkes ailesi olan Bereket ailesinin gençlerinin spor yapma bahanesiyle işgal kuvvetlerine direnmenin bir yolu olarak kurdukları bir kulüptür.
– Bugüne gelelim, Demokrasi İçin Çerkes Girişimi nasıl oluştu?
– Bu bir sivil inisiyatif ve gruptaki arkadaşların tamamı farklı dünya görüşlerinden insanlar. Hepimiz Çerkesiz. Türkiye ve Çerkes kamuoyuna bir çağrı yaptık. Tarihimizle yüzleşmek ve kendimizle barışmak için, kendimizi anlatmak ve diğerlerini anlamak için, yaşadığımız demokratik yeniden yapılanma sürecine dahil olmak istiyoruz. Bu nedenle Demokrasi İçin Çerkes Girişimi adlı bir sivil inisiyatif oluşturduk.
– Peki ne istiyorsunuz?
– Bizi bir dinleyin istiyoruz. İkincisi, bu harekette sadece bir etnik grup üzerinden giderseniz, bu ciddi ırkçı noktalara gelir diyoruz. Bu işin yeniden ülkenin insanlarının birbirine yaklaştığı, birbirinden kuşku duymadığı bir ortama getirilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Biz aslında öncelikle Çerkes halkına sesleniyoruz, demokratikleşmeden insanca yaşanmaz diyoruz. Önemli olan kimliğimin reddedilmemesi. Ben Türkiye’yi kuran insanlardan birinin çocuğuyum ama Türk değilim, bana Türklük dayatılmasın.
– Gitme şansınız olsa Kafkasya’ya gitmek ister misiniz?
– Kendi anavatanına gitmek isteyenlerin gidişi de bu devletin ve Rusya’nın politikalarına bağlı. Bizim isteklerimizden biri de, "Anavatanıma dönmek istiyorum, kendi topraklarımda yaşamak istiyorum" diyenlerin yolunun açılması.
– Çerkeslerin birçok derneği, vakfı var. Haklarınızı bugüne kadar niye istemediniz de, şimdi istiyorsunuz?
– Aslına bakarsanız birçok Çerkes kraldan çok kralcıdır, bunu itiraf etmek lazım. Statükoyu sürdürme konusunda devletin politikalarını savunurlar.
– Ne kadar Türkleşti Çerkesler?
– Bizim köylerimizi Cumhuriyet döneminde sürdüler, Moskof uşağı yakıştırmasını Cumhuriyet döneminde yaptılar, Osmanlı döneminde kimse bize hakaret etmedi. Üzerimizde açık-gizli inanılmaz bir terör estirdiler, köylerimize ‘vatandaş Türkçe konuş’ tabelaları astılar. Çerkesler ciddi oranda Türkleşti, Kürtlerden çok daha fazla Türkleşti.
Ne Türkiye’ye ait olabildik ne de Kafkasya’ya…
Recep Genel İthaki Yayınları’ndan çıkan Tanrının Çorbasını İçmiştik adlı ikinci romanında, kendi ailesinin de içinde olduğu, 1864’te Kafksaya’dan Anadolu’ya sürülen Çerkesleri anlatıyor. Ve aslında Çerkeslerden yola çıkarak, Türkiye’de varlığı hiçbir zaman kabul edilmemiş bütün itilmişleri anlattığını söylüyor. Büyükbabası Mahirbiy’in de romanın kahramanlarından olduğu kitapta ayrıca Çerkeslere yönelik asimilasyona, ‘Türkçe konuş’ kampanyalarına, 1915 olaylarına, Kürt sürgünlerine de değiniyor. Ve bir Çerkes olarak ne istiyorsunuz sorusunu şöyle yanıtlıyor: "Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin tek bir iradesi yok. Bir Ahmet Türk’e sahip değiliz ki, karşımızda bir Onur Öymen’imiz olsun."
– Kitabı yazmaya hangi ruh haliyle yazmaya karar verdiniz?
– Hep içimdeydi. 2004’te sekiz ay Kayseri’de kalmıştım ve çocukluğumda Çerkeslerin yaşadıkları ne varsa, hiçbir şeyin değişmediğini fark ettim. Daha fazla asimile olmuşlardı, dillerini daha fazla unutmuşlardı.
– Romanınıza ‘Çerkes romanı’ diyebilir miyiz?
– Bana sorarsanız sadece Çerkesleri yazdığımı hiç düşünmedim. Bu 1930’lu yıllardaki Türkiye’nin romanıdır. Türkiye’de varlığı hiçbir zaman kabul edilmemiş bütün itilmiş, kakılmışları bir araya toplamaya çalıştım: Ermenileri, Rumları, Yahudileri, komünistleri, Çerkesleri, Kürtleri.
– Dedeniz romanın önemli karakterlerinden biri, romandaki gibi de adı Mahirbiy değil mi?
– 5-6 yaşına kadar dedemi hatırlıyorum, hakkında bir sürü efsane anlatılırdı. Uzunyayla’da 16 yaşında askere alınmış, Yemen’de savaşmış, ardından Ürdün’de savaşmış, bu savaşın kaç yıl sürdüğüne dair kimsenin bir fikri de yok. 1. Dünya Savaşı boyunca her cephede savaştığı tahmin ediliyor.
– Hikâyeleri kimden dinlediniz?
– Hikâyelerin sadece köşe taşları vardı, anlattığım kadarından fazlasını dedem hiçbir zaman konuşmadı.
– Dedenizin diğer çocuklarıyla buradaki aile ne zaman tanıştı?
– 1952’den sonra hacca gidiyor, dönüşte Ürdün’deki bütün aileyi getirip buradaki ailesiyle tanıştırıyor. Sonraki yıllarda düzenli şekilde bu ziyaretler sürdü. Hatta onlar kasabaya geldiğinde, bu turistler size niye gelir derlerdi bize.
– Çerkeslerin nasıl yaşadığını anlatmak için mi yazdınız, bir iç döküş müydü?
– Aslında yazarken Türkiye’de herkesin biraz göçmen, herkesin biraz yurtsuz, vatansız olduğunu kayda geçirmek istedim. Benim en çok ilgilendiğim taraf sürgün hikâyesiydi. Türkiye’ye ait değiliz Çerkesler olarak.
– Hâlâ mı?
– Ait olmak, öncelikle kabul edilmekle ilgili bir meseledir. Eğer dahil değilseniz, ait de değilsiniz. Ortalama insanların aklında, Çerkes dendiğinde kalpak, güzel kız, kama, at, belki biraz orman dışında hiçbir şey yoktur.
– Hiç var sayılmadık mı diyorsunuz?
– Düne kadar Çerkes de yoktu, Kafkas Türkleri diye bir şey vardı. Türkiye’deki yalanlar tarihinin bir parçası olarak örülmüş, başka bir yalandı. Çoğu insan bugün bile Çerkesce diye bir dilden habersizdir.
– Her Çerkesin bir Çerkesçe adı da varmış, sizin var mı?
– Benim yok, ama her Çerkesin bir Çerkesçe adı vardır. Benim olmaması annemin gördüğü bir rüyayla ilgili. Ama her Çerkes ailesinin bir soyadı vardır, bizim soyadımız Qenet’ti.
YALÇIN KARADAŞ: BÜYÜK ÇERKES SÜRGÜNÜ NİYE YAŞANDI?
"Çarlık Rusyası’yla uzun yıllar süren bir eşitsiz savaşın sonucudur sürgün. Dedelerimiz 1864’in 21 Mayıs’ında, 2014 Kış Olimpiyatları’nın yapılacağı Kbadaa yaylasındaki son savaşla yenilmişler, Çarlık Rusyası toprakları terk etmelerini istemiş. 3 milyon nüfusu olan Adigelerin yüzde 90’ı, Ubıh boyunun yüzde 100’ü, Abazaların yüzde 90’ı sürgün edildi. Osmanlı topraklarında da önce Balkanlara yerleştiriliyorlar, çünkü Türkler savaşmaktan yorgun düşmüş, ama Çerkesler Ruslara karşı büyük düşmanlıkları nedeniyle Slavik harekete önemli darbeler indiriyorlar. Balkanlar dışında Samsun-Trabzon limanlarına iniyorlar; Kefken’e savruluyorlar. Buralardan bir hat şeklinde Ürdün’e kadar gidiyorlar. Balkanlara yerleştirilenler ise 1878 Berlin Anlaşması’na onlar için konulan özel bir maddeyle tekrar sürülüyorlar. Önce Serez’e, sonra sefil bir sürgünle Lübnan’a, oradan bir kısmı Golan’a, bir kısmı da Hatay Reyhanlı’ya geçiyorlar. Bolu, Düzce, Adapazarı, Balıkesir, Manisa, Uşak, Ödemiş, Eskişehir, Kahramanmaraş, Saimbeyli, Tufanbeyli, Çukurova ve Uzunyayla’ya da.
AZINLIK MIYIZ, DEĞİL MİYİZ, BİLMİYORUZ..
Recep Genel, ‘Vatanınız Türkiye mi Kafkasya mı?’ sorumuzu şöyle yanıtlıyor ve devam ediyor:
"Tarihin sorusu gibi bir şey bu. Bugün azınlık olup olmadığımız sorusunun yanıtını Çerkesler de tartışıyor. Rusya düşman olduğu, sürgünlüğümüzün nedenleri ortadan kalkmadığı sürece bu böyle olacak. Biz azınlık haklarını alması gereken 3 milyonluk bir topluluk muyuz, yoksa çadırını alıp vatanına dönecek bir kalabalık mı? Kürtler ‘biz bu toprakların bir parçasıyız, bunların hepsi bizim hakkımız,’ derken, Çerkesler bu kavramları ikircikli ve tereddütlü kullanıyor. Çünkü kendimizi nerede tarif edeceğimizi bilmiyoruz. Kurtuluş Savaşı’na kadar hep beraber at sürdük, Antep’te minareden selvi dalından kurşun atanları da, Hasan Tahsin’i de unutmadık. Ama şunu unuttuk: Antep’te minareden selvi dalından kurşun atanlar Türk değildi, Hasan Tahsin de bir Çerkesti. Hainler icat ederken bizim için Çerkes Ethem’i yarattılar, Kürtler için Şeyh Sait’i. Bu yüzden Cumhuriyet’ten geriye sadece Çerkes tavuğu kaldı."
ÇERKESLER NE İSTİYOR?
Recep Genel, Çerkeslerin taleplerine ilişkin ise şunları söylüyor: "Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin tek bir iradesi yok. Bir Ahmet Türk’e sahip değiliz ki, karşımızda bir Onur Öymen’imiz olsun. Ben kendi adımı, aile adımı, köyümün adını geri istiyorum. Kafkasya’dan cebimize koyup getirdiğimiz tek şey bu isimlerdi. Uzunyayla’nın nehirlerine, dağlarına, tepelerine biz isim verdik. Tabii ki, ‘anadil konuşmak ana sütü kadar helaldir’ diye bir cümle kuranlar şunu bilmeliler ki, anadilde konuşmak için anadilde eğitimin de ana sütü kadar helal olması lazım. Bazı kavramları iğdiş ederek konuşuyoruz. Sanki sadece Kürtlerin varlığını tanımak zorundayız, bunu kabul edersek diğerlerinin isteklerine göz yumsak da olur gibi bir şey çıkıyor. Sözlükler ve tarih kitapları yalanlarla dolu. Bu ülkede ‘kart kurt Kürtleri’ ve ‘Kafkas Türkleri’ diye tamamı yalan bilimsel tezler yazıldı. 77 milyonun yaşadığı bir apartmandaydık ve apartmanın girişinde ‘burada Türkçe konuşmak zorundasınız, başka bir dilde konuşamazsınız,’ yazıyordu, binadakilerin büyük bir kısmı da bu yanılsamayı ezberlemiş ve ‘evet burada bizden başka kimse yaşamıyor’ diye bir inkâra ortak olmuştu."
Yalçın Karadaş’ın Çerkes kültürüne, diline ve sosyolojisine ilişkin anlattıkları da hayli ilginç: "Çerkesler konuştukları dil, etnik kökenleri ve kültürlerini yarattıkları coğrafya itibariyle tarihin bildiği dönemlerden beri Kafkasya’da otokton (yani o topraklardan yeşermiş) bir halk. Çerkeslerin yüzde 90’ını oluşturan Adıge-Abaza-Ubıh grubu 19. yüzyılda sürgün edilince geldikleri diaspora yaşamında, onlara Adıge ve Abaza olmayan diğer kitleler de katıldığı için – örneğin Çeçenler, Osetler (Alanlar), Lezgiler, Avarlar- Çerkes kavramı bir üst kimlik haline geldi. Ama biz hiçbir zaman Çerkeslik adı altında Abaza kimliğini reddetmeyiz, yok saymayız. Türkiye’de sürgünle gelen bütün Kuzey Kafkas halkları Çerkes kimliğinin bir parçası. Yani Adıgeler, Abhazlar, Ubıhlar, Karaçay Balkarlar, Osetler, Çeçen-İnguşlar ve Dağıstan halkları. Büyük çoğunluğu Kafkas dil grubu içinde otokton dil konuşur. İki tanesi farklıdır, Karaçay Balkarlar ile Osetler. Osetler Hint-Avrupa dili, Karaçay Balkarlar ise Ural-Altay dil grubunda Kıpçak lehçesi konuşur. Kafkas kültürü bir etnik grubun varlığı olamayacak kadar zengin ve değişik bir kültür. Bu bile ırkçılığın ne kadar büyük bir aptallık olduğunu gösteriyor. Çerkes ırkı diye bir şey yok, Çerkes halkı, kültürü diye bir şey var. Kuzey Kafkas halkları dini farklılıkları son derece doğal sayar. Bir ailenin yarısı Müslüman yarısı Hıristiyan olabilir Çerkeslerde. Osetlerin ve Abazaların çoğunluğu Hıristiyandır. Ancak doğuya gittikçe, İslamiyetin etkisi artar. Bizim için din başat bir kavram değil. Kutsal olan doğadır, insandır ve saygıdır."
Dünyada nerelerde yaşıyorlar?
KUZEY KAFKASYA: Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinin toplam nüfusu 750 bin. Abhazya, Güney Osetya, Kuzey Osetya, Çeçen-İnguş ve Dağıstan cumhuriyetlerinin toplam nüfusu 5 milyonu aşıyor.
İSRAİL: 1870’te Tiberial bölgesinde Kfar-Kama ve Reyhaniye köylerini kurdular. Sınırda bulunan köylerde yaklaşık 3500 Çerkes yaşıyor.
ÜRDÜN: Amman çevresindeki altı köyde yerleşik durumdalar. Bu köyler: Vadi-es-Sir, Suveylih, Ceraş, Naur, Zarka ve Suhna. Bugün Ürdün’de 45 bin civarında Çerkes yaşıyor.
SURİYE: 75 bin civarında Çerkes nüfus yaşıyor ve bunların tamamı Kafkasya’da eğitim görme hakkına sahip. Suriye’den Kafkasya’ya dönen Çerkes sayısı da hayli fazla.
MISIR-TUNUS-LİBYA: Mısır’da dedelerinin Çerkes olduğunu bilen Araplaşmış binlerce insan yaşıyor. Aynı durum Libya ve Tunus için de geçerli. Libya’da Çerkes sayısının 135 bin olduğu tahmin ediliyor.
Çerkesler Kurtuluş Savaşı’nda tasfiye edildi…
Çerkeslerin Kurtuluş Savaşı’nda da önemli yararlılıkları olmuş:"
Amasya Tamimi’ni yayınlayanların Atatürk hariç tamamı Çerkes. Sivas Kongresi’nin yüzde 70’i Çerkes. Sivas Kongresi’nin yapılabilmesinin nedeni bir Çerkes olan Emir Marşan Paşa ve Uzunyayla Çerkesleridir. Onlar önlem alıyor ve kuş uçurtmuyorlar. 1920’ye kadar hiçbir evrakta Türk kelimesi geçmezken, Çerkeslerin tasfiyesiyle her şey birden Türkleşmeye başlıyor. Ve Çerkesler 1946’ya kadar seslerini çıkaramıyorlar. Çünkü sürgün Çerkeslerin hep kaderi oldu, bunu kimse bilmez ama 1920’lerde bile Manyas çevresinden birçok Çerkes köyü Bingöl’e sürüldü. O dönemde müthiş bir Çerkes antipatisi oluşturuluyor ve bu antipati Çerkeslere yönelik bir asimilasyona dönüşüyor. Çerkes Ethem o dönemde bir ihanet sembolü haline getiriliyor."
Sabah Gazetesi, Pazar eki
06.12.09
http://www.sabah.com.tr/Ekler/Pazar/Guncel/2009/12/06/cerkes_tavuguyla_degil_ismimizle
